O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi m irzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universitetining jizzax filiali

2.4 Oila rivojlanishining normativ inqirozlari
Normativ inqiroz hayot tsiklining bosqichlari orasidagi o'tishni tavsiflaydi va deyarli har bir oila tomonidan boshdan kechiriladi. Inqirozli vaziyatni muvaffaqiyatli hal qilish bilan, qoida tariqasida, oilaning uyg'un rivojlanishi va uning a'zolarining shaxsiy o'sishida sodir bo'ladi. Tizimli yondashuvning bir qismi sifatida oilaning hayot aylanishini birinchi batafsil ko'rib chiqish J. J. Roulingning kitobida keltirilgan. Xeyli (1973)"g'ayrioddiy psixoterapiya". Muallifning ta'kidlashicha, inqiroz belgilari ko'pincha hayot tsiklining bir bosqichidan ikkinchisiga o'tish nuqtalarida paydo bo'ladi. Normativ inqirozlar hayot tsiklining biron bir bosqichidan o'tish qiyin bo'lganda yuzaga keladi. Shu bilan birga, ilgari qo'llanilgan maqsadlarga erishish usullari endi oila a'zolarining yangi ehtiyojlarini qondirishda samarali bo'lmaydi. Har bir yangi bosqich oilaning butun tuzilishidagi o'zgarishlar bilan bog'liq va oila oldida bir qator vazifalar mavjud. Oilaning me'yoriy inqirozining mohiyati butun oila tizimini qayta qurishdan iborat bo'lib, uning davomida oilaning yangi vazifalari va oilada shakllangan barcha a'zolar o'rtasidagi aloqa va o'zaro munosabatlarning tabiati o'rtasidagi ziddiyatlar hal qilinadi.
O. A. Karabanovaning so'zlariga ko'ra, oilaning hayot tsiklining har bir bosqichida ikkita mumkin bo'lgan stsenariy mavjud: yoki oila unga duch keladigan vazifalarni muvaffaqiyatli hal qiladi (farovonlik stsenariysi) yoki oila bu vazifalarni hal qila olmaydi va uning keyingi rivojlanishi halokatli bo'ladi (muammo stsenariysi). Ushbu ikkita stsenariy o'rtasida oilani rivojlantirishning ko'plab maxsus yo'llari mavjud bo'lib, ular uning qanchalik uyg'un va samarali ishlashini belgilaydi. Har bir keyingi bosqichning muammolarini hal qilish, agar ular o'rtasida uzluksizlik va munosabatlar mavjud bo'lsa, oldingi bosqich muammolarini hal qilishning muvaffaqiyati bilan belgilanadi.
V. Satir (1992) oilaviy tsikldagi inqirozning o'nta asosiy bosqichini ajratib ko'rsatdi:

1. 
   Birinchi bolaning kontseptsiyasi, homiladorligi va tug'ilishi.
   
2. 
   Bolaning inson nutqini o'zlashtirishining boshlanishi.
   
3. 
   Bolaning atrof-muhit bilan munosabatlarini o'rnatish.
   
4. 
   Bolaning o'smirlik davriga kirishi.
   
5. 
   Bolaning o'sishi, ota-onasini uyda qoldirish.
   
6. 
   Voyaga etgan bolalarning nikohi, oilaga yangi a'zolarning kirishi (kelin, kuyov).
   
7. 
   Ayol hayotida menopauzaning boshlanishi.
   
8. 
   Erkaklarning jinsiy faolligini kamaytirish.
   
9. 
   Ota-onalarning bobosi va buvisi bo'lish.
   
10. 
    Turmush o'rtoqlardan birining hayotini tark etish.
    

Ba'zi mualliflar integratsiyalashgan yondashuvni qo'llaydilar (2006), bu erda oilaning hayot aylanishi bilan bog'liq ettita oilaviy tartibga soluvchi inqiroz ajralib turadi:

• 
  Inqiroz 1. Nikoh majburiyatlarini qabul qilish.
  
• 
  Inqiroz 2. Turmush o'rtoqlar tomonidan ota-ona rollarini o'zlashtirish va oilada yangi shaxs paydo bo'lishi faktini qabul qilish.
  
• 
  Inqiroz 3. Bolalarni tashqi ijtimoiy tuzilmalarga kiritish (bolalar bog'chasi, maktab).
  
• 
  Inqiroz 4. Bolaning o'smirlik davriga kirishi faktini qabul qilish, uning mustaqilligi bilan tajriba o'tkazish.
  
• 
  Inqiroz 5. Voyaga etgan bola uydan chiqib ketadi.
  
• 
  Inqiroz 6. Er-xotin yana birga bo'lishadi.
  
• 
  Inqiroz 7. Turmush o'rtoqlardan birining o'limi faktini qabul qilish.
  

Normativ-huquqiy hujjatlardan tashqari, oiladagi normativ bo'lmagan inqirozlarni ham ajratish odatiy holdir. Oilaning g'ayritabiiy inqirozlari ajralish, turmush o'rtog'iga xiyonat qilish, bola tug'ilishi bilan bog'liq bo'lmagan oila tarkibining o'zgarishi, moliyaviy qiyinchiliklar va boshqa streslar tufayli yuzaga kelishi mumkin.
Shunday qilib, oila o'z rivojlanishida oilaning hayot aylanishini tashkil etadigan bir qator bosqichlardan (bosqichlardan) o'tadi. Uning har bir bosqichida inqiroz va oila a'zolarining shaxsiy o'sishi va umuman oila tizimining rivojlanishi imkoniyatlari mavjud.


XULOSA
Ushbu kurs ishimdan shunday xulosaga kelishim mumkinki, inson hayot yo`lini baxtli va mazmunli o`tkazishida oila a`zolarini o`rni juda katta ekanligi va u buning uchun oilaviy hayot yo`lida o`zi uchun mos umr yo`ldosh tanlashligi kerak. Biz oilalarda tug'ilganmiz. Ular bizning dunyodagi birinchi tajribalarimiz, birinchi munosabatlarimiz, guruhga tegishli bo'lgan birinchi tuyg'ularimiz asosidir. Biz oilamiz sharoitida rivojlanamiz, o'samiz va umid qilamizki, o'lamiz. Oilalar umumiy tarixga va umumiy kelajakka ega bo'lgan odamlardan iborat. Ular qon, huquqiy, hissiy va yoki tarixiy rishtalar bilan birlashgan kamida uchta, ko'pincha to'rt yoki hatto besh avlodning butun hissiy tizimini o'z ichiga oladi. Ota-onalar, aka-uka va boshqa oila a'zolari bilan munosabatlar hayot davomida o'tish davridan o'tadi. Chegaralar o'zgaradi, a'zolar orasidagi psixologik masofa o'zgaradi va quyi tizimlar ichida va o'rtasidagi rollar doimiy ravishda qayta belgilanadi. Bu vazifalarni mukammal bajarilishi uchun bilim, tajriba, o`git, tavsiyalar zarurligi, shubxasiz. Har birimiz sеrmazmun, takrorlanmas va murakkab bulgan xayotimizda juda ko`p muammoli vaziyatlarga duch kеlamiz. O`z-o`zidan, ulardan chiqish yullarini qidi ramiz. Malakali maslahatchini izlaymiz. Ularni topamiz xam. Ammo maslahatchilarimiz ning ma'lumot saviyasi murojaat qilgan masalamiz yuzasidan o`zimizning bilimlarimiz dan qolishmaydigan bo`lsa-chi? Natijada, noto`g`ri, buzilgan tasavvurlar shakllanib, ular xayotiy muammolarni to`g`ri talkin etish va еchishga imkon bеrmaydi. Umuman, insoniyat jamiyati tobora taraqqiy etib boraverar ekan, oila masalalarining dolzarbligi ham shunga mos ravishda ortib boraveradi va oilaga bo`lgan e`tibor kecha va bugunga qaraganda ertaga yanada yuqoriroq bo`ladi. Chunki oila jamiyatning kichik bir ko`rinishi bo`lib, u qancha inoq, ahil va mustahkam bo`lsa, jamiyat ham shunchalik qudratli bo`ladi. Mana, «Oila psixologiyasi» kursini yoshlarga o`qitishning dolzarbligini ifodalovchi asosiy omil! «Oila psixologiyasi» kursining yaratilishi va uning o`quv predmetlari qatorida maktab, kollej, litseylarda o`tiladigan darslar jadvaliga kiritilishi ham Respublikamiz hukumati tomonidan yuritilayotgan kuchli ijtimoiy siyosatning mantiqiy va mazmuniy davomidir.
Har qanday jamiyat taraqqiyotida oilaning, oila mustahkamligining o`rni beqiyosdir. Chunki tirik organizmning salomatligi uni tashkil qiluvchi har bir xujayraning sog`lomligiga bog`liq bo`lganidek va butun organizm o`z faoliyatini maqsadga muvofiq amalga oshirishida har bir xujayraning munosib o`rni bo`lganidek, oila ham davlat, jamiyat deb atalgan butun bir organizmni tashkil etuvchi xujayradir. Har bir oilaning sog`lom bo`lishi, unda ijobiy psixologik iqlimning hukm surishi, mana shu muhitda dunyoga kelib, shaxs sifatida shakllanib, so`ng o`zi yashayotgan davlatning fuqarosi sifatida o`z davlatining iqtisodiyotini, ijtimoiy taraqqiyotini ta`minlovchi, hal qiluvchi omil bo`lgan inson kamolotida oila bosh mezon hisoblanadi. Shuningdek, jamiyat taraqqiyotining kutilgan darajaga chiqa olmasligi, uning taraqqiyotiga to`sqinlik qiluvchi, inqiroziga olib keluvchi kuchlarning yuzaga kelishida ham oilaning hissasi kattadir. Chunki nosog`lom, noqobil va nizoli oilalarning ko`payishi, ajrashishlar sonining ortishi jamiyatga turli iqtisodiy, ijtimoiy ziyon yetkazishi bilan birga, bunday nosog`lom psixologik muhitda, nizo-janjalli, o`zaro mehr-oqibatsiz sharoitda dunyoga kelgan, shakllangan bola ham keyinchalik nafaqat o`z ota-onasi, aka-ukalariga nisbatan, balki atrofdagilarga, qolaversa, o`zi yashagan jamiyatga nisbatan mehr-oqibatsiz, shafqatsiz, zolim, xudbin, jamiyat, yurt manfaatlariga zid turli salbiy tashqi kuchlar ta`siriga oson beriluvchan shaxs bo`lib shakllanishi va shu asosda o`z oilasi, o`z xalqi, o`z yurti uchun xavfli insonlarning yetishib chiqishiga ham asos bo`lishi mumkin.