O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim fan va innovatsiyalar vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universitetining qo‘qon filiali

x1	x2
y = x1· x2
0	0	0
0	1	0
1	0	0
1	1	1

4.5- jadval. Mantiq algebrasining asosiy aksioma va qonunlari

Assotsiativlik qonunlaridan foydalanib, ko’p o’zgaruvchi (n>2) ixtiyoriy mantiqiy funksiyasini ikkita o’zgaruvchi funksiyalar kombinatsiyasi ko’rinishida 2²
ifodalash mumkin. 2 = 16 ikkita o’zgaruvchi funksiyalarining to’liq majmui 4.6 - jadvalda keltirilgan. Funksiyalarning xar biri x1 x₂ o’zgaruvchilar ustidan amalga oshirish mumkin bo’lgan 16 ta mantiqiy amal kombinatsiyadan birini bildiradi va ular o’z nomi va shartli belgisiga ega.

4.6- jadval. Ikki o’zgaruvchi uchun to’liq mantiqiy funksiyalar majmui

Masalan, “Istisnoli YOKI” amalini bajarishda X1≠x₂ bo’lgandagi y₆ = 1; x1 = x2 bo’lgandagi y6 = 0 ikkita o’zgaruvchi uchun tengsizlik signali paydo bo’ladi. “Teng ma’nolik” (ekvivalentlik) amalini bajarishda x₁ = x₂ bo’lgandagi y₉ = 1; X1≠ x₂ bo’lgandagi y₉ = 0 ikkita o’zgaruvchi uchun tenglik signali paydo bo’ladi. 11.6 - jadvalning so’nggi ustunida ta’qiq, implikatsiya (inglizcha, chiqarib olish) kabi murakkab funksiyalarni bajarish uchun u yoki bu amalni bajaruvchi mantiqiy elementlar nomlari keltirilgan.
“Tengma’nolik”, “Istisnoli YOKI”, Pirs va Sheffer elementlari kabi yangi funksiyalar kon’yunksiya, diz’yunksiya va inversiya amallari orqali ifodalangani e’tiborga loyiq. Bir funksiya argumentlarini boshqa funksiya argumentlari bilan almashtirish amali superpoztsiya deb ataladi. Superpozitsiyani bir necha marta qo’llash ikkita o’zgaruvchi funksiyasi asosidagi ixtiyoriy sondagi argumentlar uchun (ya’ni, turli murakkablikdagi) funksiyalar olish imkonini beradi. Mazkur funksiyalar superpozitsiyasi yordamida ifodalash mumkin bo’lgan ixtiyoriy ikkilik funksiya majmui, funksional to’liq majmua (FTM) deb ataladi. FTM kon’yunksiya va inversiya, diz’yunksiya va inversiya, ta’qiq va bir konstantasi, ta’qiq va inversiya, tengma’nolik emas va implikatsiya, hamda ikkita yakka funksiyalar - Pirs va Sheffer elementini hosil qiladi. Kon’yunksiya, diz’yuntsiya va inversiya funksiyalari majmui asosiy funksional to’liq majmua (AFTM) nomini olgan.

Nazorat savollari.

1. Mantiq algebrasidagi Bul konstantasi va o’zgaruvchisi deb nimaga aytiladi ?
2.Bul algebrasining asosiy amallarini sanab bering. Ular haqiqiylik jadvallari va algebraik ifodalar orqali qanday ifodalanadi ?
3. Mantiq algebrasi funksiyalari ishiga so’z bilan; haqiqiylik jadvali yordamida; algebraik ifodalar yordamida misollar keltiring.
4. Qanday amal funksiya superpozitsiyasi deb ataladi ?
5. Funksional to’liq majmua deb nimaga aytiladi?

13-ma’ruza. Triggerlar

Reja:

1. Mantiqiyelementlardantashkiltopgantriggerlar

2. To‘g‘rikirishliasinxronRStrigger

Trigger deb, shunday qurilmaga aytiladiki, ikkita turg‘un holatdanbirida tura olib, bir holatidan ikkinchisiga kirish signali ta’sirida o‘tadi. Trigger holati kirish signali orqali aniqlanadi.Trigger ketma-ket raqamli qurilmaning baza elementi hisoblanadi.Unda0yoki1saqlanishimumkin.
Ketma-ket raqamli qurilmaning sxemalarida triggerlar ikkitachiqishqismigaega:
1) to‘g‘riQ(1)chiqish;
_{2) inversli}Q(chiqish0).
Triggerni 1 holatiga uning chiqish qismidagi Q yuqori sathlisignal(1),Q qismidaesapastsath(0)bo‘ladi.Triggerni 0 holatiga Q chiqish qismida kichik sathli (0) signali, Q chiqishqismidaesayuqorisathli(1)moskeladi.
Triggerlarning kirish qismlari informatsion (axboriy) va ordamchi(boshqaruvchi) largabo‘linadi.Informatsion(axboriy)kirishqismigakelayotgansignallartriggerholatiniboshqaradi.Yordamchi(boshqaruvchi)kirishqismigakelayotgan signallaresa,triggerniavvaldankerakbo‘lganiholatigao‘tkazishvasinxronlashtirish uchun xizmat qiladi. Yordamchi kirish qismlariaxboriy sifatida qo‘llanilishi mumkin. Triggerni kirish qismlariuning strukturasiga va vazifasiga bog‘liq bo‘ladi. Triggerning axboriykirishqismlariS,R,J,K,D,Tboshqaruvchikirish qismlariesa, C,V harflari bilan belgilanadi. Triggerlar uchun standart belgilanish (11.1-rasm ) ma’lum. Bu yerda S va R axboriy kirishbo‘lib,QvaQchiqishlari,Ttriggerbelgisidir.Inverslichiqish qismidoiraQshaklibilanbelgilangan.
Triggermantiqiyelementlarningulanishi,ya’nichiqishdankirish qismiga teskari aloqa sxemasi (11.2-rasm)da tasvirlanganidekqurilishimumkin.Trigger0(Qq0, Qq1)holatdabo‘lsa,Rva S kirish qismida 0 signallar beriladi. Trigger holati o‘zgarmaydi.Haqiqatanham,birlikchiqishsignalQsxemadagiИЛИ(YOKI) sxemasining 1-nomerli kirishiga keladi. Shu sxemaning chiqishqismida Rq0 ekanligi inobatga olinsa, birlik chiqish signali hosilbo‘ladi.Busignal2-nomerliHE(INKOR)sxemasining kirishqismiga keladi. Natijada ushbu sxemaning chiqish qismida, ya’niQ chiqishida avvalgidek signal 0 bo‘ladi. Sxema 2-chiqish qismidan 0 signali 3-nomerli ИЛИ (YOKI) sxemasini biron kirish qis-miga keladi. Ushbu sxemaning ikkinchi kirish S qismiga ham 0signaliberiladi.Natijada3-sxemaningchiqishqismidanolsignali bo‘ladi. Bu signal 4-nomerli НE (INKOR) sxemaning kirishqismiga keladi va chiqish qismida birlik signal, ya’ni triggerni nolholati (q1, Qq0) tasdiqlanadi. Shuningdek, agarda trigger 1 holatda bo‘lsa, v R va S kirish qismlarida nol signali bo‘lsa, bundayholatsaqlanganbo‘ladi.

11.1-rasm.11.2-rasm.

Endi,farazqilaylik,triggerningkirishqismiganolholatda(Qq0,Qq1) bo‘lganida,axboriysignallarSq1,Rq0keladi.Ssignal ta’sirida ИЛИ (YOKI) 3-nomerli sxemaning chiqish qismidabirlik signal bo‘ladi. Bu holda НET (YO‘Q) 4-nomerli sxemasining chiqish qismida signal 0 bo‘ladi. Demak, trigger birlik (Qq1,Qq0) holatiga o‘tadi. Haqiqatan ham, chiqish signaliDQq04-nomerliНET(YO‘Q)sxemaningchiqishidan1-nomerli ИЛИ (YOKI) sxemaning kirish qismiga keladi. Ushbu sxemaningchiqishqismidannolsignali2-nomerliHE(YO‘Q)sxemasining kirish qismiga keladi. Natijada ushbu sxemaning va Q ningchiqishida, 3-nomerli ИЛИ (YOKI) sxemasining kirish qismigakeladigan birlik signali hosil bo‘ladi. Agar S ni kirish qismidagibirliksignaliolibtashlansa,triggerbirlikholatidaqolaveradi.Triggerni nol holatiga o‘tkazish uchun R kirish qismiga birlik sig-nali berilishi hamda S kirish qismiga esa nol signali berilishi lozim.Triggernibirlikholatidannolholatigao‘tkazishyuqoridabayonetilganidekamalgaoshiriladi.

Triggerni teskari aloqali sxemadan tashkil etilishi, uni asosiyqurilishini tashkil etadi. Bu uslubdan foydalanib turlicha triggersxemalarinitashkiletishmumkin.

2. To‘g‘rikirishliasinxronRStrigger

Ushbutriggerlarikkitainformatsion(axboriy)SvaRkirishga ega bo‘lib, 1 va 0 larni mos ravishda belgilaydi: to‘g‘ri Q vainversli Q. RS trigger ikkita mantiqiy element ИЛИ-HET (YOKI-YO‘Q)lardantuzilgan(11.3,a-rasm).
RS triggerning grafik belgilanishi 11.3, b-rasmda keltirilganbo‘lib,faoliyatqonuniyati11.1-jadvaldakeltirilgan.
Jadvaldanko‘rinadiki,S^tq1,R^tq0signallarkombinatsiyasidatrigger1(Q^tq1q1)holatiga,avvalgiholatidanQ^tqat’inazaro‘tadi.S^tq0,R^tq1signallariterilgandatrigger0(Q^tq1q0)holatigao‘tadi.
SignallarS^tq0,R^tq0kombinatsiyasidatriggerholatio‘zgarmaydi,ya’nitq1holdatriggerholatiQ^tq1qQ^tbo‘ladi.SignallarS^tq1,R^tq1 yig‘indisi man etilgan bo‘ladi, chunki u trigger ish rejimini buzadivanoaniqholatgaolibkeladi.
11.1-jadval

RStriggerlarda,to‘g‘riboshqarishkirishbilanbirliksignalsathigaega.Elementnibirholatdanikkinchiholatgao‘tkazuvchi signallaraktivdebataladi.RS-triggerlarniqurishuchun,aktivsignal1darajalibo‘ladi.

11.2-jadval


11.3-rasm.

Triggerning tq1 holati (jadval) Karno kartasi ko‘rinishida berilishi mumkin. Karno kartasidan foydalanib, minimal bul funksiyasiniRStriggerishlashiniqurishmumkin:

Keltirilgan ifodadan ko‘rinadiki, RS trigger 1 holatda, kirishqismiga Stq1 yoki 1, agarda Rtq0 va trigger Qtq1 holatida bo‘lsao‘rinlibo‘ladi.

Inverslikirishgaegabo‘lganRSasinxrontrigger.

Ushbu turdagi triggerlarИ-НET (VA-YO‘Q) mantiqiy elementlarda quriladi. Bunda 0 (nol) sath signalning aktiv kirishi, 1sathesapassiv.Axboriykirishlarivamos
ravishdabundaytrigger-larnisignallarininginversli(^S,R)ko‘rinishdabelgilashqabul
qilingan.Bundayholdainverslikirishgaegabo‘lgantrigger,to‘g‘rikirishlitriggerdagidek.
RStriggerninginverslikirishgaegabo‘lgansxemasi11.4-rasm-da,shartlibelgilanishiesa11.5-rasmdatasvirlangan.

11.4-rasm. 11.5-rasm.

11.3-jadval

RS triggerni, И-НET (VA-YO‘Q) mantiqiy elementlarda ish-lashi 11.3-jadvalda keltirilgan bo‘lib, bundan ko‘rinadiki

kombinatsiyasimanetilgan, yig‘indineytraldir. Bunda, agarda ИЛИ-НЕT (YOKI-YO‘Q) elementli triggerning har ikkala kirish qismidagi signallar nolli bo‘lib neytralkombinatsiyani tashkil etsa, И-НЕT (VA-YO‘Q) elementli triggeruchunumanetiladi.
Asinxron RS trigger tezkorligini qurilmaning holatini kechikishit_T,harbirelementdakechikisht_E yig‘indisibilananiqlanadi.
Hozirgi holat uchun t_TQ2t

StatikboshqaruvliRStrigger.

SinxronRS trigger asinxronlidan C kirish qismi mavjudligi bilan farqlanib, unga sinxronlashtiruvchi (taktli) signallar beriladi. Sinxron trigger asinxron RS triggerdan va kombinatsionraqamliqurilmadantuzilgan(11.6-rasm).

11.6-rasm. 11.7-rasm.

11.6-rasmdan ko‘rinib turibdiki, sinxron, trigger И-НЕT (VA-YO‘Q)elementlaridanqurilgan.1-sxemauchtaS,C,Rkirishqismlariga va ikkita chiqish qismiga ega bo‘lgan kombinatsionraqamliqurilmanitashkiletadi(KSU-KRQ).1-sxemaikkitaИ-НET (VA-YO‘Q) elementlardan tuzilgan asinxron RS trigger-ni tashkil etadi. Kombinatsion raqamli qurilmaning (KSU-KRQ)kirishmantiqiyelementlariCq0bo‘lgandablokirovkalangan(yopiq) bo‘ladi. Ularning chiqish qismlaridagi qiymat 1 birlikkaegavakirishSvaRsignallarigabog‘liqbo‘lmaydi.

И-НET (VA-YO‘Q) elementli asinxron RS trigger uchun bir-likdantashkiltopgansignallaryig‘indisineytralbo‘ladi.Trigger o‘z holatini saqlaydi. Cq1 bo‘lganda, RS asinxron triggerningkirish qismiga axboriy R va S signallarni uzatish uchun, kombinatsion raqamli qurilmaning (KSU-KRq) kirish mantiqiy elementlari sxemalari ochiq bo‘ladi. Demak, ruxsat etilgan signalmavjudligida, sinxron trigger asinxron trigger qoidasi bilan ishlaydi.
И-НET (VA-YO‘Q) elementli asinxron RS triggerni ishlashqonuniyatini11.7-jadvaldanko‘rishmumkin.
11.6-jadvaldasinxronRStriggerningishlashprinsipiniko‘rsatuvchi Karno kartasi tasvirlangan. Karno kartasidan foyda-lanib, sinxron RS triggerning ishlash prinsipini tushunish uchun,minimalbulfunksiyasiniolishmumkin:

Agar kirish qismlari S va R larga 1 birlik berilayotgan bo‘lib,yoki 1 birlik ushbu kirish qismlarida bo‘lmasa, Q^S bir birlik ho-latini sinxron RS trigger saqlaydi. 11.10-rasmda sinxron RS triggerninggrafikbelgilanishiИ-НET(VA-YO‘Q),И-ИЛИ-НЕT(VA-YOKI-YO‘Q) mantiqiy elementlarda hamda ularning kombinatsiyalaridahamko‘riladi.

Triggerni umumiy turg‘un holatiga o‘tish vaqti tt uchta mantiqiyelementlarningvaqtushlanishit_eyig‘indisigateng:
t_TQ3tE
11.5-jadval

11.6-jadval

Bundasignalningvaqtkengligits,skirishda:

t_C≥t_TQ3tE.
Ikki signal orasidagi pauza vaqti t_p, s kirishda kirish elementini (KTSU-KRq) ulab-uzish uchun yetarli bo‘lishi lozim (1-sxe-ma,11.6-rasm):
t_p≥t_e
Demak,Ckirishdagisinxronlovchisignallarningminimaltakrorlanishdavri4te,engkattachastotasi
Fq1/(4t_E).

Nazorat savollari.

1.Mantiqiyelementlardantashkiltopgantriggerlarlarning qanday turlari mavjud?
2. Mantiqiyelementlardantashkiltopgantriggerlarlarningish prinsipi qanday?
3.To‘g‘rikirishliasinxronRStrigger ish prinsipi qanday?

4. StatikboshqaruvliRStriggerish prinsipi qanday?

5.D trigger ish prinsipi qanday?

14-ma’ruza. Hisoblagichlar. Registrlar

Reja:

1.Ikkilikhisoblagichlar

2. O‘nlikhisoblagichlar

3. Xotiraregistri. Siljishregistrlari

4. Registrlarningqo‘llanilishi

Axborotso‘zinisaqlashnita’minlovchivahisoblashmikrooperatsiyasinibajaruvchiketma-ketlikraqamliqurilmagahisoblagichdeyiladi.HisoblashmikrooperatsiyasidaCsoninihisoblagichda q1 ga o‘zgartiriladi. Hisoblash mikrooperatsiya-sibajarilishidaC:qC–1,–esaayiruvchideyiladi.Harikkalamikrooperatsiyabajarilishimumkinbo‘lsa,hisoblagichnireversivdebataladi.
HisoblagichningasosiyparametriKshisoblagichmoduli,hisoblagich hisoblashi mumkin bo‘lgan maksimal birlik sondir.Hisoblagichnikkilamchirazryadgaegabo‘lib,
0,1,2,...,2ⁿ–1holatlaridabo‘lishimumkin.Summalovchihisoblagichning kirish qismiga 2n birligi kelganida, u 2ⁿ–1 holatidan 0 holatiga o‘tadi. Shunday qilib, n– razryadli ikkilamchisummalovchihisoblagichhisoblashmoduliK_sq2ⁿbo‘ladi.
Hisoblagichlar,ruxsatetilgankirishsignallarichastotasibilanhamxarakterlanadi.HisoblagichlarodatdaTtriggerlardantuziladi. Lekin ularni tuzishda nafaqat hisoblagichli kirishga egabo‘lgantriggerlar,Dtriggerlar,JKtriggerlarhamqo‘llaniladi.Hisoblagichlarni bir necha xususiyatlari bo‘yicha tasniflash (sinf-largabo‘lish)mumkin.Hisoblashyo‘nalishigabinoansummalovchi (to‘g‘ri hisobli) va ayiruvchi (teskari hisobli) bo‘ladi.O‘tkazish sxemasi bo‘yicha, hisoblagichlar ketma-ket, parallel vaketma-ket–parallelo‘tkazuvchanlargabo‘linadi.
Sinxronizatsiyasimavjudligibo‘yichasinxronvaasinxronhisoblagichlarga bo‘linadi. Hisoblagichni tamg‘alab (markirovka)belgilashdaIEharflaribilantasvirlanadi.Konstruktivjihatidantriggerlar integral sxemalar majmuasi ko‘rinishida, mos ravishdaulangan bo‘lib, yoki ko‘prazryadli hisoblagichli bitta integral sxemadantashkiltopadi.

1.1 Summalovchiikkilikhisoblagichlar

n-triggerlardantashkiltopganikkilikn-razryadli summalovchihisoblagichda,raqamlarketma-ketligihisobiamalgaoshiriladi. Bunday ketma-ketlik 0 dan bog‘lanadi. Bunday ketma-ketlik, navbatdagi son avvalgisiga bir birlik qo‘shilishi bilananiqlanadi. Ketma-ketlik maksimal 2ⁿ–1 soniga erishilganida, uyana 0 dan o‘tadi va takrorlanadi. n-triggerli hisoblagichda mumkinbo‘lganholati2ⁿ,hisoblashmoduliK_C hamshuningdek2ⁿ bo‘ladi.Hisoblagichningharbirholatigahisoblashketma-ketligida0dan2ⁿ–1gachasonmoskeladi.Summalovchi3razryadliikkilikhisoblagichini ko‘rib chiqaylik. Bunday hisoblagichda0dan2³–1q7gachaketma-ketlikniamalgaoshirishmumkin.
Raqamlar ketma-ketligi 3-razryadli ikkilik soni b₃b₂b₁: 000, 001,010, 011, 100, 101, 110, 111 ikkilik sonlari bilan berilishi mum-kin. Har bir razryad b1 ga trigger chiqish soni Q_ini qo‘yamiz.3-razryadli Q₃Q₂Q₁ chiqishlari bilan hisoblagichda 0 dan 7 gacharaqamketma-ketligiamalgaoshiriladi.
Hisoblagich ikki pog‘onali hisoblash kirishiga ega bo‘lgan Ttriggerlardatuziladi.Summalovchi3-razryadliikkilikhisoblagichning sxemasi 10.22-rasmda keltirilgan. Ushbu sxemada hisoblagichning boshlang‘ich holati, shinaga boshqaruvchi signal berilibo‘tkaziladi.

11.23-rasm.

11.22-rasm.
Kirish signali C₀shinadan tugashi bilan, trigger 1 ning hisoblashkirishqismigaberiladi.Hisoblagichningishlashprinsipi11.22,b-rasmdagivaqtdiagrammasiniorqalitushunishmumkin.
Birinchi signal kelguniga qadar, hisoblagich nolinchi holatdabo‘ladi. Bu holatda Q₃Q₂Q₁ chiqish qismlarida 0 birlikka mos keladi.ShinadanC₀kirishsignalibirinchitriggergakelishibilan hisoblagich ishlay boshlaydi. Birinchi signal kelishi bilan 1-trigger 1 holatiga o‘tadi va uning chiqish qismida Qq1 sath belgilanadi.
Triggerlar 2 va 3 larni hisoblash kirish qismlarida 1ni 0 gao‘zgarishi kutilmaydi. Shuning uchun triggerlarda Q_2q0, Q_3q0 holatlarsaqlanadi.Ikkinchisignalkelishibilan1-trigger0-holatgao‘tadi.Uningchiqishqismidasathning o‘zgarish vaqtiQ_`1q1,Q_1q0ga2-trigger1-holatgao‘tadivauningchiqishqismida Q_2q1 sath o‘rnatiladi. 3-triggerning holati o‘zgarmaydi.
3-trigger, 1-triggerning hisoblash kirish qismiga tartib bo‘yicha4-hisob signali kelganidagina 1-holatga o‘tadi. Bunda 1-trigger1-holatdan0-holatgao‘tadi.1-holatdan0-holatgao‘tishda,ikkinchi kirish qismida sath birdan nolga o‘zgarishiga olib keladi.Natijada2-trigger1-dan0holatigao‘tadi.Bundayo‘tishsath-ni1dan0ga3-hisoblashkirishqismidao‘zgarishgaolibkela-
di.Natijada3-triggerniQ₃chiqishqismida1satho‘rnatiladi.Bunda1-va2-triggerlarningchiqishqismlarida0sathbo‘ladi.
Natijada,hisoblagichdato‘rt(4)raqamiikkilikko‘rinishidabelgilanadi.Buesa,to‘rtinchisignalkelishivaqtigamos ke-lishinibelgilaydi.
SakkizinchisignalkelishvaqtidatriggerlarQ₃Q₂Q₁chiqishqismlarini 1 birlik sath o‘rnatiladi. 1-triggerning hisoblash kirishqismiga sakkizinchi signal kelishi bilan uning holati 1 dan 0 gao‘tadi. O‘z navbatida, 1-trigger holati o‘zgarishi 2-trigger holatining o‘zgarishiga olib keladi. 2-trigger holatining o‘zgarishi esa,3-triggerholatio‘zgarishigaolibkeladi.
Natijada hamma tirggerlar 0 holatga o‘tadi. Hisoblagich sakkiz signaldan iborat yangi ketma-ketligi tayyor bo‘ladi. Hisoblagichni ishlash qonuniyati 11.7-jadval ko‘rinishida, shartli belgilanishiesa,11.23-rasmdagidektasvirlashmumkin.
Hisoblagichning ishlashini uning avvalgi raqamiga bir birlikniqo‘shishjarayonidektasavvuretishhammumkin.
Bunday qo‘shish ikkilik tizimida, sonlarni qo‘shish operatsiyasi qoidasi bo‘yicha bajariladi. Bunda quyidagilarni ta’kidlashmumkin:

1. 
   agarda, hisoblagichning avvalgi qiymati kichik razryadida 0bo‘lsa,qo‘shishdafaqatkichikrazryad1gao‘zgaradi;
   
2. 
   agardam-kichikrazryadlarda1birlikbo‘lsa,hamdamq1–razryadda 0 bo‘lsa, m-raqami kichik razryadlarda 0 qiymatigao‘zgaradi, (mq1)–razryaddaesa 1qiymatigao‘zgaradi.
   

Masalan,

11.7-jadval

11.8-jadval

b₁,…,b_n–qo‘shishdanavvalgirazryadraqamlarisoni,C₁,...,C_n –birbirlikkaqo‘shilgandaso‘nggirazryadraqamlarisoni.(i-1)-razryaddaqo‘shishdashakllangansonnio‘tkazishniПi–debbelgilasak.Bundan,i-razryaddashakllanuvchio‘tkazishП_iq1bo‘ladi.

Birbirlikbilan,i-razryadsoniniqo‘shishqonuniyati11.8-jadvalko‘rinishida berilishi mumkin. Hisoblagichning birinchi razryadiningkirishqismiga1birlikkelishiniПio‘tkazishko‘rinishidatasvirlash mumkin. 11.8-jadvaldan qiymat Пi o‘tkazishi-razryadninghisoblashkirishigaberilganida,b_isaqlat-ganqiymatdao‘rinli bo‘ladi.
(iq1)-razryadnio‘tkazish tenglamaorqalianiqlanadi.
Ko‘rib o‘tilgan hisoblagich, ketma-ket ulangan T triggerlardaqurilgan. Hisoblagichning har bir keyingi razryadi avvalgi razryadchiqish qismida shakllangan signal bilan bog‘liq bo‘ladi. Signallarhisoblashuchun,triggerniengkichikrazryadikirishqismiga beriladi. Bunday tuzilgan hisoblagichni, ketma-ket uzatuvchihisoblagichdebataladi.11.22,b-rasmdagivaqtdiagrammalaridanko‘rinadiki,n-razryadlihisoblagichdayangiholatint_Пke-chikish bilan shakllanadi, bu yerda t_П - triggerni bir holatidan ik-kinchiholatigao‘tishvaqti.
11.24-rasmda C_iva П_iq1ifodani amalga oshiruvchi hisoblagichningsxemasikeltirilgan.JvaKkirishqismlario‘zaroulanganvabirgalikdagikirishqismigao‘tkazishberiladi.

11.24-rasm.
Hisoblash lozim bo‘lgan signallar triggerlarning sinxronlovchikirish qismiga beriladi. O‘tkazishni shakllantirish uchun «I» sxemasiqo‘llanilgan.
Hisoblagichning «0 ga qo‘yish» zanjiriga signal berilib, 0-hola-tigakeltirishmumkin.Harbirkirishsignalibilanhisoblagichdagi raqam qiymati bir birlikka ortadi. Hisoblagichda nolinchi holat(boshlang‘ich) 2³ signal kelishi bilan sodir bo‘ladi. Ko‘rilayotganhisoblagichdao‘tkazishketma-keto‘tkazishdir.Hisoblagichdarazryadlar soni ortishi bilan, tutilib o‘tish vaqti ortadi. Bundaytutilib o‘tish vaqti, kirish qismiga berilayotgan signalning maksimal chastotasini chegaralaydi va shuning natijasida hisoblagichning tezkorligini ham chegaralaydi. Tutilib o‘tish vaqtini kamaytirish uchun parallel o‘tkazish hisoblagichi qo‘llanilishi mumkin(11.25, a-rasm). Hisoblagichning shartli belgisi 11.25, b-rasmdakeltirilgan. Ushbu sxema uchun mantiqiy o‘tkazish ifodasi quyi-dagichabo‘ladi:
П₁=1;П₂=b₁;П₃=b₁b₂;.........П_n=b₁b₂...b_n–1



11.25-rasm.
Bu yerda tutilib qolish faqatgina «I» sxemaga bog‘liq bo‘lmaydi.Ta’kidlashjoizki,bundayuslubda,hisoblagichsxemasi,ko‘pkirish qismiga ega bo‘ladi. «I» sxemalarni qo‘llanilishidan murakkablashadi. Bundan tashqari, hisoblagich sxemasiga, razryaddanrazryadga ortishida «I» sxema qo‘llanilishi bilan, uning strukturasxemasidagibirturliliko‘zgaradi.Shuninguchunko‘prazryad-li hisoblagichlarni qurishda parallel-ketma-ket o‘tkazuvchanliklisxemalarqo‘llaniladi.
Parallel-ketma-ket o‘tkazuvchanlikli hisoblagich sxemasi triggerlar guruhidan iborat bo‘lib, har birini ichida parallel, guruhlararo esa, ketma-ket o‘tkazuvchanlikni tashkil etadi. 11.26-rasmdaparallelo‘tkazuvchanlihisoblagichlardantuzilgan.



11.26-rasm.
Bundayhisoblagichningharbirkirishqismigabeshtakirishli
«I» elementi ulangan. Avvalgi guruh triggerlari bir birliklar bilanto‘lganida,undakeyingiguruhgao‘tkazishsignalishakllanadi.Ko‘p razryadli hisoblagichda kechikish hisoblagich guruh sonigaproporsionalbo‘ladi.

1.2. Ayiruvchivareversivikkilikhisoblagichi

Ayiruvchihisoblagichlardanavbatdagihisoblashsignalikelishibilan,avvalginatijabirbirlikkakamayadi.Ayiruvchiik-kilamchin-razryadlihisoblagichda,2ⁿ-1danboshlab0gacharaqamniketma-kethisoblashamalgaoshiriladi.Buketma-ketlikda,navbatdagiraqam,avvalgiraqamdanbirbirlikniayirishbilanhosilbo‘ladi.Qiymat0hosilbo‘lganidanso‘ng,ketma-ketlik takrorlanadi. Ayiruvchi hisoblagich holatini o‘zgarish tar-tibi11.9-jadvaldagidekyozilishimumkin.Jadvaldanko‘rinadiki, summalovchidan ayiruvchi hisoblagichning yana bir farqi: har birnavbatdagi trigger signal kelganida, summalovchi hisoblagichdateskarisignalo‘tkazilishibilanboshqaholatgao‘tadi.
11.9-jadval

11.10-jadval

11.27-rasm.
Shuninguchunhamayiruvchihisoblagichlarda,summalovchidanfarqli,harbirnavbatdagitriggerlarningkirishqismi bilanavvalgisininginverslichiqish qismi ulanadi. 11.27-rasmdaketma-keto‘tkazuvchiayiruvchihisoblagichningsxemasikeltirilgan.
Ayiruvchihisoblagichni,i-razryadiniishlashprinsipini,mantiqiy o‘tkazish П_iq1 va ayirma C₁ bilan 11.9-jadvaldagidek yozishmumkin.Jadvalikkilikraqamidanbirbirlikniayirishxususiyati analizi asosida hosil bo‘ladi. 11.10-jadvaldan mantiqiy ifodaniyozishmumkin

Ayirma Сi, yig‘indi hisoblagichdagidek ifodadan aniqlanadi,shuning uchun T triggerning hisoblash kirish qismiga o‘tkazishuzatilishi kerak. Summalovchi hisoblagichdan farqli o‘laroq, ifodadaП_iq1uchunb_io‘rniga^biishlatiladi.Demak,o‘tkazishnishakllantiruvchi«I»elementlargatriggerlarninginverslichiqish
qismidansignaluzatiladi.Ayiruvchiikkilikhisoblagichlarningishlashini tezlashtirish maqsadida, parallel va parallel–ketma-ketuzatuvchiliksxemalarqo‘llanilishimumkin.
Reversivhisoblagichda,summalovchivaayiruvchihisoblagichlarsxemalariumumlashtiriladi.Bundan tashqari, hisoblagichyo‘nalishiniboshqarishimkoniyatimavjud,buninguchunqo‘shimchaKSUko‘zdatutiladi.Ttriggerlireversivhisoblagichda(11.28,a-rasm),hisoblashsignallariTtriggernikirishqismiga, agarda ular birlik signali orqali ochilgan bo‘lsa, mantiqiyelementorqalikeladi.Hisoblashsignallariuchun,ikkitakirishko‘zdatutilgan.Agardahisoblagichsummalovchibo‘lib yig‘ilsa, hisoblash signallarining kirish qismiga q₁ uzatiladi. Ayirish hisoblagichi uchun esa kirish qismiga -1 birlik uzatiladi.
Hisoblagichning chiqish qismida belgilangan >15-bo‘lsa, hisob-lagichda 15-nomerli o‘tishda signal paydo bo‘ladi va hamma triggerlar1birlikkaega.
Bu chiqish qismida navbatdagi hisoblagichga o‘tish signalishakllanadi.Chiqishqismida,<0hisoblagichnollarbilanto‘lganidasignalpaydobo‘ladi.
Ikkikirishlireversivhisoblagichningshartlibelgisi11.28-rasmdakeltirilgan.
Agarda reversiv hisoblagichni, bir signal manbasini tuzish talabetilsa,summalovchiq1yokiayiruvchi– kirishqismlariniulab-uzishuchunmaxsusPSUko‘zdatutiladi(11.29-rasm).
Signalni С_с kirish qismiga berilganida RS trigger bir birlik holatida bo‘ladi. Hisoblash С₀ signallari reversiv hisoblagichlarningkirishigakeladi,bundausummalovchibo‘libishlaydi.Signalni С_Bkirish qismiga berilganda RS trigger nol holatida bo‘ladi.Hisoblash signallari C₀ kirishdan 1 kirishga keladi va hisoblagichayirishrejimidaishlaydi.

11.28-rasm.



11.29-rasm



11.30-rasm.

2. O‘nlikhisoblagichlar

Amalda hisoblagichlarni ikkilik razryad sonli tarzda tuzishdaixtiyoriyK_Сmodulibo‘yichaquyidagishartbo‘yichatuzishta-labetiladi: