O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi namangan davlat universiteti

O`ZBEKISTON O’SIMLIKLARI BOTANIK-GEOGRAFIK RAYONLASHTIRISH

Ko’pchilik olimlar tabiiy geografik rayonlashtirish sxemalarida materik doirasida mintaqa, geotip, sektor, zona kabi birliklarni ajratadilar. L.N.Babushkin va N.A.Kogay esa materik doirasida to’g`ridan to’g`ri tabiiy geografik o’lkani ajratishadi. Ular tabiiy geografik o’lkaga quyidagicha ta’rif beradilar: Tabiiy geografik o’lka tabiiy geografik rayonlashtirishning yirik birliklaridan biri, u materikning katta qismidan iborat bo’lib, geomorfologiyasi, iqlimi va gidrografiyasining umumiyligi bilan hamda gorizontal zonalarining balandlik mintaqalari bilan ma’lum darajada bog`liqligining o’ziga xosligi bilan boshqalardan ajralib turadi. Bu talablarga O’rta Osiyo to’liq javob beradi, shuning uchun L.N.Babushkin va N.A.Kogay bu hududni alohida tabiiy geografik o’lka deb hisoblaydilar.

L.N.Babushkin va N.A.Kogay O’rta Osiyo tabiiy geografik o’lkasi hududida tabiiy sharoitining kompleks xususiyatlariga ko’ra bir-biridan ajralib turadigan Turon, Jung`oriya-Tyanshan va Markaziy Qozog`iston va Pomir – Tibet tabiiy geografik provinstiyalarini ajratadilar. Bu tadqiqotchilar fikriga ko’ra tabiiy geografik provinstiya quyidagi o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lishi lozim:
1. Yer yuzasining tabiiy sistemalarga bo’linishida va tabiiy geografik o’lkalar orasida geografik o’rni, orografiyasi va makrorelefining o’ziga xos belgilari bo’lishi kerak;
2. O’ziga xos iqlim rejimiga (yog`in-sochinning yil davomida taqsimlanishida), termik sharoitga ega va ular asosida nurash hamda tuproq hosil bo’lish jarayonlarining o’ziga xos bo’lishi kerak.
O’zbekiston hududining Qoraqalpog`iston Ustyurtidan tashqari hamma qismi Turon tabiiy geografik provinstiyasi tarkibiga kiradi. Qoraqalpoq Ustyurti esa Markaziy Qozog`iston provinstiyasiga kiradi.
O’zbekistonning asosiy qismini o’z ichiga olgan Turon tabiiy geografik provinstiyasi egallab turgan o’rniga ko’ra R.I.Abolinning Turkiston okrugiga, E.P.Korovin va A.N. RozanovlarningO’rta Osiy (Turon) tuproq-botanik provinstiyasiga, A.Z.Genusov, B.V.Gorbunov va N.V.Kimberglarning Turon tuproq-iqlim provinstiyasiga, L.N.Babushkinning Turon iqlim provinstiyasiga, R.S.Vernikning Turon botanik provinstiyasiga tug`ri keladi.
L.N.Babushkin va N.A.Kogaylarning mazkur rayonlashtirish sxemasining to’rtinchi pog`onasi kichik provinstiyadir. Ular O’zbekistonda tekislik va tog` oldi-tog` kichik provinstiyalarini ajratadilar. Bu kichik provinstiyalar bir-birlaridan
hududining morfostrukturasiga ko’ra umumiyligi, vujudga kelishi va rivojlanish tarixining birligi, ayniqsa neogen va antropogen davrlarda umumiyligi hamda hududining o’ziga xos zonal tipga ega ekanligi bilan ajralib turadi.
O’zbekistonning tog`lik va tekislik qismlari landshaftlarining rivojlanishi va vujudga kelishi jihatidan ham, hozirgi tabiiy geografik xususiyatlari jihatidan ham bir-birlaridan farq qiladi. Tog`larda denudastiya (yemirilish va yuvilish) jarayonlari jadal ro’y beradi, nurigan jinslar u yerlardan tekislikka keltirib yotqiziladi. Respublikamizning tekislik qismi uzoq vaqt davomida dengiz tagida qolib, qalin mezozoy-kaynozoy jinslari bilan qoplangan. Tog`li qismi, asosan paleozoy jinslaridan tarkib topgan bo’lib, gerstin burmalanishi va so’ngi orogenik jarayonlar natijasida ko’tarilib qolgan. O’zbekiston tekislik qismining iqlimi qurg`oqchil bo’lib, yoz juda issiq keladi, tog`larda esa yog`in ko’proq yog`adi, yuqoriga ko’tarilagn sari harorat pasayadi. Ana shular oqibatida tuproq va o’simliklar tekisliklarda geografik kenglik o’ylab, tog`lik qismida esa balandlik bo’ylab o’zgarib boradi.
Tekislik va tog` oldi-tog` kichik provinstiyalari o’rtasidagi chegara ancha munozarali. E.M.Murzayev chegarani lyossli tog` osti tekisliklari bilan tog` oldi tekisliklari tutashgan yerdan, tuproqshunoslar och tusli bo’z tuproqning quyi qismi chegarasidan, L.N.Babushkin va N.A.Kogay landshaft belgilariga qarab ajratishadi. Chegarani ular Mirzacho’lning allyuvial tekisliklari va Nurota tog` oldi prolyuvial tekisliklarining Qizilqum bilan tutashgan yeridan, Qashqadaryoning allyuvil tekisliklarining Dengizko’l yassitog`ligi bilan tutashgan joylaridan o’tkazadilar.
Tabiiy geografik rayonlashtirishda taksonomik birlikning beshinchi pog`onasi okrug. Tekislik va tog` oldi-tog` kichik provinstiyalari doirasida bir-biridan yer usti yotqiziqlarining xarakteri, litologik tuzilishi, tog` tizmalarining umumiy yo’nalishi, tog` yonbag`irlarining Quyosh nuriga nisbatan joylashishi (ekspozistiyasi), chetdan keladigan havo massalarining ta’siriga ko’ra farq qiladigan hududlar mavjud. Ana shu xususiyatlar asosida tekislik va tog` oldi-tog` kichik provinstiyalari doirasida okruglar ajratiladi.

Okruglar asosan hududning makroiqlimi o’xshashligiga, geologik tuzilishiga va tabiiy-tarixiy jihatdan bir xilligiga qarab ajratiladi. L.N.Babushkin va N.A.Kogay O’zbekistonda tekislik kichik provinstiyasida 4 ta – Ustyurt, Quyi Amudaryo, Qizilqum, Quyi Zarafshon, tog` oldi-tog` kichik provinstiyasida 6 ta – O’rta Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo, Mirzacho’l, Chirchiq-Ohangaron, Farg`ona tabiiy geografik okruglarini ajratadilar.

Okrug tog` oldi-tog` kichik provinstiyasida tog` oralig`idagi yoki tog` oldidagi botiqlarga (ularni o’rab turgan tog` yonbag`irlari bilan birga) yoki tog` daryosi vodiysiga (uni o’rab turgan tog`lari bilan birga) to’g`ri keladi. Binobarin, tog` oldi-tog` okruglari emirilish (eroziya) va akkumlyastiyasi o’zaro bog`liq bo’lgan tog`lar, tog` oldi va tog` oralig`idagi tekisliklardan iborat bo’lib, o’zlariga xos balandlik mintaqalari bilan ajralib turadi.

Tekislik okruglari nisbatan yirik geomorflogik birliklarda joylashgan. Ular bir-biridan relefining xarakteri, geologik tuzilishi va neogen-to’rtlamchi davrlardagi geologik rivojlanishidagi o’ziga xosligi bilan ajralib turadilar. Har bir tekislik okrugida butun maydonda makroiqlim sharoiti ma’lum darajada o’xshash, geologik tuzilishi va joy tarkib topish tarixi bir xil, tuproq-o’simlik qoplami ozmi-ko’pmi umumiy xususiyatga ega bo’ladi. Tekislik okruglari asosan hudud makroiqlimining o’xshashligiga, geologik tuzilishi va tabiiy-tarixiy jihatdan bir xilligiga asoslanib ajratiladi.

Rayonlashtirish taksonomik birligining 6-pog`onasi tabiiy geografik rayon.
Tog` oldi-tog` okruglarida vodiylar va ularni o’rab turgan tog` tizmalari joylanishining o’ziga xos xususiyatlari, ularning balandligi, yonbag`irlarining ekspozistiyasi okrug ichida ichki farqlanishlarga sabab bo’ladi. Tog` oldi-tog` hududlarida rayon geomorflogik va iqlimiy jihatdan bir xil bo’lgan okrugning qismlari bo’lib, ular bir-biridan litologik tuzilishi, balandlik mintaqalarining o’ziga xosligi bilan farq qiladi. Tabiiy geografik rayon tog` oldi-tog` okurglarida tog` etagi prolyuvial va allyuvial tekisliklarga ularga tutashgan tog` yonbag`irlari bilan yoki vodiyning bir qismini o’rab turgan tog`lari bilan birga, yoki tog` daryosi havzasiga, ko’l botig`i havzasiga to’g`ri keladi.
Tekislik okruglarida rayonlar asosan geologik-geomorfologik va iqlimiy xususiyatlariga qarab ajratiladi. Shuning uchun har bir tekislik tabiiy geografik rayon bir biridan geologo-geomorfologik tuzilishi va iqlimiy jihatdan ajralib turadi. Biroq tabiiy rayonlar ajratilganda, birinchi galda, issiqlik hamda namni saqlab turadigan va u bilan bog`liq bo’lgan barcha boshqa oqibatlarga sabab bo’ladigan relef xususiyati asos qilib olinadi. Rayonlar landshaft xaritalari asosida ajratiladi. Shuning uchun tabiiy rayon landshaftlarning muayyan majmuasidan iborat bo’ladi.
L.N.Babushkin va N.A.Kogay O’Zbekistonda tekislik okruglarida 15 ta, tog` oldi va tog` okruglarida 25 ta tabiiy geografik rayonni ajratganlar. Ularda jami 66 ta landshaft xillari ajratilgan (1964). Shundan 61 tasi tekislik (cho’l) landshaftlari, 23 tasi past tog` va tog` oldi (adir), 5 tasi o’rtacha balandlikdagi tog`, 6 tasi baland tog` (yaylov) landshaftlaridan iboratdir.

O’zbekistonning tabiiy geografik rayonlashtirish sxemasi

Markaziy Qozog`iston provinstiyasi
1. Shimoliy Ustyurt

I. Ustyurt okrugi → 2. Markaziy Ustyurt

3. Janubiy Ustyurt

Turon provinstiyasi

Tekislik kichik provinstiyasi	Tog` – tog` oldi kichik podprovinstiyasi
II.Quyi Amudaryo okrugi	V. Surxondaryo okrugi
4. Chimboy-Qo’ng`irot	16. Quyi Surxondaryo
5. Beltog`	17. O’rta Surxondaryo
6. Xorazm	18. Yuqori Surxondaryo
III. Qizilqum okrugi	VI. Qashqadaryo okrugi
7. Sulton Vaystog`	19. Qarshi
8. Shimoliy Qizilqum	20. Kitob-Shahrisabz
9. Bukan-Etimtog`	21. G`uzor
10. Janubiy Qizilqum	VII. O’rta Zarafshon okrugi
11. Tomdi-Quljuqtog`	22. Katta-qo’rg`on
IV. Quyi Zarafshon okrugi	23. Samarqand
12. Gazli	24. Nurota
13. Buxoro-Qorako’l	25. G`allaorol
14. Sandiqli	26. Sangzor
15. Konimeh	VIII. Mirzacho’l okrugi
	27. Forish
	28. Zomin
	29. Mirzacho’l
	30. Sirdaryo bo’yi
	IX. Chirchiq-Ohangaron okrugi
	31. Chirchiq tog` oldi
	32. Quyi Ohangaron
	33.Yuqori Ohangaron
	34.Tog`li Chirchiq
	X. Farg`ona okrugi
	35. G`arbiy Oloy
	36. Markaziy Tekislik
	37. G`ovasoy
	38.Chotqol
	39.Farg`ona
	40.Sharqiy Oloy