O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Birinchi bob. madaniyatning ijtimOiy mOhiyati
tarixiga aylanib ketadi. Keng ma’noda bunday fikr e’tiroz tug‘dirmasligi mumkin, biroq madaniyat tarixi masalasiga oydinlik kiritib, bu to‘g‘rida chuqurroq fikr yuritadigan bo‘lsak, bunday qarashlar turli muammo va chalkash holatlarni keltirib chiqarishi turgan gap. Demak, madaniyatni talqin etishda faoliyat nazariyasi o‘zining ijodiy jihatlari bo‘lishiga qaramay, murakkabliklarga ham egadir. Real tizim sifatida olib qaraladigan madaniyat nima, uning jamiyat tizimida tutadigan o‘rni qanday? degan savollarga javob berishda u cheklanib qolishi mumkin. Shaxsiylik nazariyasi. Bu konsepsiyaga muvofiq, madaniyat shaxsga tegishli sifatlar (madaniyat insonni va faqat insonni tavsiflaydigan tushuncha) dan iboratdir. Madaniyatga bunday ta’rif berilganda, u insonga xos shaxsiy belgilar yig‘indisi, degan ma’noni bildiradi. har bir jamiyatda madaniyatning shaxsiy jihatini belgilash va uni tadqiq etish madaniyatshunoslik ilmining muhim tadqiqot mavzui hisoblanadi. Biroq jamiyat madaniyati — bu shaxs madaniyati va hatto har qanday tuzumdagi «shaxsiy madaniyat»ning mexanik yig‘indisidan iborat emas. Shunday ekan, madaniyatni faqat shaxs sohasi bilan, yolg‘iz shu jihatlarning o‘zi bilan chegaralab fikr yuritish ham nazariy, ham amaliy jihatdan samara bermasligi mumkin. holbuki, jamiyatning madaniy salohiyati yolg‘iz shu (shaxsiylik) bilan cheklanmaydi, uning tarkibi «shaxsdan yuqori turuvchi» madaniy qadriyatlarning gavdalanish shakllarini, ifodalanish sohalarini o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, madaniy tashkilotlar va muassasalarning barchasi ham ana shunday salohiyatga egadir. Shular asosida taraqqiyotning muayyan bosqichida turgan jamiyatning umumiy madaniy salohiyati vujudga keladi. O‘zbek xalqining madaniyati uning fuqarolari madaniyatining shunchaki oddiy yig‘indisi emas, aksincha, u boy madaniy meros, uni o‘zlashtirish, taqsimlash usullari, shularni amalga oshiradigan tashkilot va muassasalar faoliyatining juda ko‘p jihatlarini ifodalaydigan tizimlardan iboratdir. Shuning uchun madaniyatni tushuntirganda, yolg‘iz «shaxsiy jihatlar» bilan chegaralanib qolish uning mohiyatini to‘la ochib bera olmaydi. Mazkur konsepsiya ilmiy jihatdan yaroqsiz emas, albatta, chunki madaniyat mazmuni haqida so‘z ketganda, uning konkret shaxs «qiyofasi» da gavdalanishi masalasini e’tibordan tashqarida qoldirib bo‘lmaydi. Ijtimoiylik nazariyasi. Ijtimoiylik yoki ijtimoiy shartlanganlik konsepsiyasiga ko‘ra, madaniyat tarixiy taraqqiyotning ma’lum bos qichida turgan jamiyatning sifatidir. Bu sifat umumiy xususiyatlar yig‘indisi orqali belgilanadi, xususiyatlar yig‘indisi oqibat-natijada jamiyatning madaniy darajasi, «madaniyligi» haqida guvohlik beradi. Biroq madaniyat to‘g‘risidagi umumiy tasavvurlar bilan chegaralanib qolish yetarli emasligi o‘z-o‘zidan ayon. Yolg‘iz shu nuqtai nazardan madaniyatni o‘rganish madaniyatshunoslik ilmi imkoniyatlarini 32 madaniyatshunOslik asOslaRi toraytiradi, madaniyatning konkret hodisa sifatidagi qiyofasini yaratishga monelik ko‘rsatadi. Belgilar nazariyasi. Buni shartli belgilar yoki semiotik konsepsiya deb atash mumkin. Bunga ko‘ra, madaniyat «shartli belgilar va shu asosdagi tizimlar yig‘indisi»dan iboratdir. Bu konsepsiya madaniyat shunoslik ilmida u qadar keng tarqalmagan bo‘lsa-da, har holda, uchrab turadi. Bunday qarashlarning vujudga kelishini hozirgi paytda fan, san’at, siyosat va boshqa sohalarda juda katta axborot oqimi yuz berayotganligi, undan foydalanishda murakkab kommunikativ vositalardan keng foydalanilayotganligi bilan izohlash mumkin, albatta. Bu obyektiv hodisalarning mohiyatiga e’tiborsizlik bilan qaraydigan ba’zi tadqiqot chilar «simvollashtirishning ommaviyligi, tizimiyligi va turg‘unligi sohasidagi insoniy qobiliyatlarni» madaniyatning asosiy belgisi sifatida asos qilib ko‘rsatmoqdalar. Masalan, madaniyatshunos L. Uaytning so‘ziga qaraganda, «madaniyat — bu simvollarga asoslangan buyumlarni va hodisalarni tashkil etishdir, insondan butunlay ajratib olingan til, urf-odat, qurol, e’tiqod va boshqalardir». Garchand madaniyat taraq qiyoti alohida kishilarning xohish-irodasiga bog‘liq bo‘lmasa- da, biroq madaniyat ular orqali yaratiladi, insonlar unga o‘zlarining shaxsiy iste’dod, did va mayllarini singdiradilar. Shu bilan birga, belgi shakllari («simvollar») tufayli amalga oshiriladigan kommunikatsiya natijasida shaxsiy tajriba umumiy tajribaga aylanishi ham mumkin. Boshqacha qilib aytganda, shu tufayli madaniy, moddiy va ma’naviy qadriyatlar to‘planadi, mustahkamlanadi, ayirbosh qilinadi va tarixiy jihatdan qayta ishlanadi hamda avloddan avlodga yetkaziladi. Shu nuqtai nazardan, madaniyatni e’tirof etadigan belgilar tizimi haqidagi fan — semiotika o‘zini oqlashi mumkin. Biroq bunda mada niyatning semiotik jihati yagona asos qilib olinmasligi maqsadga muvo fiqdir. Madaniyatda kommunikativ va simvolik funksiyalar amal qilishi jarayoni haqida gap ketganda esa semiotikadan foydalanish samara berishi mumkin. Madaniyatda belgilar, belgilar tizimining o‘rni va ahamiyati haqidagi masala ilmiy qiziqish uyg‘otishi tabiiy. Biroq, umu man, bu konsepsiya madaniyatni belgilar yig‘indisidan iborat, shu tahlitda fikr yuritish zarur, deb hisoblanar ekan, bu usul masalani soddalashtirib qo‘yishini ham unutmaslik lozim. Xulosa qilib aytish mumkinki, bu konsepsiya ma’naviy qadriyatlarni yaratish, saqlash, tarqatish va o‘zlashtirish masalasini nazariy jihatdan to‘la hal eta olmaydi. Ilmiy adabiyotlarda qayd etilganidek, belgi — moddiy, hissiy ravishda idrok etiladigan predmet, voqea yoki harakat bo‘lib, bu harakat bilishda ko‘rsatmalar, ishoralar sifatida yoki boshqa predmet, xususiyat, munosabatlarda namoyon bo‘ladi. Biror moddiy obyektdan iborat bo‘lgan belgi boshqa biron narsani belgilash uchun xizmat qiladi 1 . |