O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi аlishеr nаvоiy nоmidаgi sаmаrqаnd

2. Populyatsiyalar tarkibi
Tur polimorfizmi. Ma’lum bir yirik hududni egallovchi populyatsiya (kenja tur, geografik populyatsiya) ning tarkibi odatda bir xil bo’lmaydi (polimorf), ya’ni u har xil yoshdagi guruhlar (generasiyalar)dan, mavsumiy bosqichlardan, erkak va urg’ochi jinslardan va har xil funksiyalarni bajaruvchi shakllardan iborat bo’ladi. Bundan tashqari, populyatsiya oziqlanishi, ko’payishi va boshqa bir qator biologik xususiyatlari bilan farq qiluvchi biologik irqlardan ham tashkil topishi mumkin. Populyatsiya tarkibidagi ayrim guruhlar o’zaro almashinishi mumkin, lekin ularning hammasi ham biologik jihatdan turlicha hisoblanadi, ya’ni ularning mustaqilligini, ba’zan alohida yashashga layoqatliligini ta’minlovchi morfo-fiziologik va ekologik xususiyatlarga ma’lum darajada ega bo’ladi. Shunday bo’lsa ham populyatsiyadagi turli guruhlar bir-biri bilan juda yaqin bo’ladiki, bu ularning nafaqat kelib chiqishining umumiyligini, balki yana bir qator o’zaro moslashish xususiyatlari bilan ham yaqin bo’lishini bildiradi. Bu xususiyatlarga ular organizmining o’zaro bir-biriga mos kelishi o’zaro uchrashish, ko’payish va bolalarini o’stirishga intilishi (jinsiy organlari, sezgi organlari, ikkinchi darajali jinsiy belgilari, sut bezlari, xaltali sut emizuvchilarda xaltaning bo’lishi va boshqalar); kolonial turlarda polimorf individlarning o’zaro moslanganligi; poda yoki galadagi individlarning tarqalishini yoki o’zaro bog’lanishini ta’minlovchi moslamalar (ko’pgina hayvonlarning ranggi, migrasiya instinkti; hid tarqatuvchi bezlari va moddalar kabilari); ko’pgina hayvonlarda tovush signallari, turli uzunlikdagi ultratovush to’lqinlari, elektromagnit maydonchalari kabilar hayvonlarning o’zaro bog’lanish va xabar berish vositalari hisoblanadi.
Biologik irqlar deb turning oziqlanish xarakteri bilan farq qiluvchi ma’lum bir guruh individlari yig’indisi tushuniladi, ya’ni ushbu guruh o’ziga xos oziqasining manbaiga ega bo’ladi. Biologik irq turning boshqa guruhlari bilan bir arealda (hududda) yashashi mumkin, lekin asosiy guruhdan farqli ravishda alohida ko’payish vaqtiga ham ega bo’ladi, ya’ni biologik sikli bilan ajralib turadi. Ekologik-fiziologik jihatdan asosiy turdan ancha uzoqlashgan biologik irq guruhi morfologik jihatdan asosiy turdan deyarli farq qilmaydi, shunga binoan, biologik irqni asosiy tur nomi bilan atashadi. Aslida esa biologik irq asosiy turni tashkil etuvchi guruh bilan chatishmaydi. Shunga binoan, bunday irqni “biologik tur” deb hisoblash mumkin. Masalan, Shermes va Agelges shiralarida yoki Anopheles maculipennis chivinida shunday irqlar mavjud.
Populyatsiyaning ma’lum ekologik burchakni (joyni) egallagan individlar guruhini hosil qilgan biologik irqi divergensiyaning bir yo’li hisoblanib, kelgusida yangi turning shakllanishiga olib keladi. Tur paydo bo’lishining ushbu yo’li geografik yo’l bilan paydo bo’lishidan shu bilan farq qiladiki, shakllangan turli biologik irqlarning individlari o’zaro yonma-yon yashashi mumkin, lekin ular oziqa turi va biologik xususiyatlari (ko’payish davri) bilan bir-biridan farq qiladi. Biologik irqlarning turli vaqtlarda ko’payishga moslashuvi ularning o’zaro chatisha olmasligini ta’minlaydi. Bu esa biologik irqlarning sekin-asta turli ekologik burchaklarga (nisha) taqsimlanishi bilan tugaydi.
Masalan, Atlantika okeanining shimoliy-sharqida yashovchi seld balig’ining ikkita biologik irqlari birga yashaydi, ba’zan aralash galalar hosil qiladi. Lekin, Shimoliy dengizning janubida yashovchi irqi avgust-sentyabr oylarida tuxumlarini qo’ysa, shimoliy-sharqiy Atlantika qismidagi irqi mart-may oylari tuxum qo’yadi. Xuddi shunday biologik irqlar osyotr va losos baliqlarida ham mavjud.
Tur ichida tabaqalanish va biologik irqlarning mavjudligi bir qator entomofag hasharotlarda ham o’rganilgan.
Trixogramma (Trichogramma evanescens) ning turli populyasiyalari ma’lum bir xo’jayinlarda rivojlanishga moslashgan. Shunga binoan, ushbu irqlar bir-biridan morfologik jihatdan emas, balki fiziologik jihatdan farq qiladi. Ularning har biri ma’lum xo’jayinni egallaydi turlicha harorat va namlikni talab qiladi, populyatsiyada erkak va urg’ochi jinslarning nisbati har xil bo’ladi hamda serpushtligi bilan farqlanadi.
Oddiy parazit-odam askaridasi ikkita irq hosil qilgan, ya’ni uning biri odamda, ikkinchisi cho’chqada parazitlik qiladi. Ular morfologik jihatdan bir-biridan deyarli farq qilmaydi, lekin fiziologik jihatdan xo’jayinlarini almashtira olmaydi.
Biologik irqlar in parazitlari hisoblanuvchi kakku qushlarida ancha ko’p uchraydi. Masalan, MDH ning Yevropa qismida uchrovchi irqi oq jiblajibon qushining uyasiga tuxumlarini qo’yadi. Ayrim irqlari o’sha hududda o’zlarining ko’k rangli tuxumlarini qizildum chumchuq va oddiy sirchumchuqning uyalariga tashlab ketadi. Ђarbiy Yevropada tarqalgan kakkuning irqi o’z tuxumlarini moyqut qushi va qarqunoq qushlarining uyalariga qo’yadi. Umuman, olganda kakku qushining turli biologik irqlari mavjudki, ular 40 turdan ortiq boshqa qushlarning uyalariga o’z tuxumlarini tashlab ketadi.
Oddiy kakku qushning biologik irqlarini ko’pligi, ularning ayrimlarini kelib chiqish markazi boshqa-boshqa ekanligidan dalolat beradi, bordiy-u, ularning bir necha irqi bir arealga tushib qolsa, har bir irq iloji boricha boshqa-boshqa biotoplarni egallashga harakat qiladi.

Savollar:

1. 
   Turning hozirgi zamon tushunchasi nimadan iborat?
   
2. 
   Mahalliy, ekologik va geografik populyatsiyalar qanday xususiyatlari bilan o’zaro farq qiladi?
   
3. 
   Monotipik va politipik turlarning o’zaro farqlari. Politipik turlar qanday irqlarga ajraladi?
   
4. 
   Kenja turlarning bir-biridan farq qiladigan ekologik va fiziologik xususiyatlari nimalardan iborat?
   
5. 
   Yer yuzining turli zonalarida yashovchi tur populyatsiyalarining farqlari nimalardan iborat?
   
6. 
   Tur polimorfizmi deganda nimani tushunasiz?