O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi аlishеr nаvоiy nоmidаgi sаmаrqаnd

§2. Populyatsiya generatsiyalari. Turli generatsiyalarning o’zaro
o’xshashligi va farqlari

Reja:

1. 
   Populyatsiya tarkibida generatsiyalarning shakllanishi va ularning xususiyatlari.
   
2. 
   Individual rivojlanish jarayonida morfologik va ekologik o’zgarishlarning o’zaro bog’liqligi.
   
3. 
   Jinsiy guruhlar va ularning tarkibi.
   
4. 
   Populyatsiyalar polimorfizmi va uning tur uchun ahamiyati.
   
5. 
   Populyatsiya strukturasi va uning xususiyatlari.
   
6. 
   Hayvonlarning guruhlar hosil qilib yashashi va uning ahamiyati.
   

1. Populyatsiya generatsiyalari
Populyatsiyalar tarkibida mavjud bo’lgan guruhlar orasida turli yoshdagi generatsiyalarning xususiyatlari va ahamiyati turlichadir. Ayrim turlarda ma’lum generatsiya alohida hayot kechiradi.
Bunday generatsiyalar hayotda bir marta tuxumlarini qo’yuvchi uzoq Sharq losossimon baliqlardan keta, qizil baliq, chavicha, gorbusha, kabilarda mavjud. Masalan, gorbushada kuchli va kuchsiz (kam sonli individ) populyatsiyalar (generatsiyalar) gallanadi. Bu jarayon shu tur sonining dinamikasi xususiyatini ko’rsatadi.
Uzoq Sharq seld balig’ining turli yoshdagi guruhlarining o’zaro qo’shilib ketishi ham juda kam kuzatiladi. Dengiz kambala balig’ining turli yoshdagi guruhlarining orasidagi izolyatsiya ham juda kuchli hisoblanadi. Tuxumdan chiqqan pelagik lichinkalar (chavoqchalar) 100 va undan ko’p kilometrlarni suzib o’tib dengiz qirg’og’iga yetib boradi. Bu vaqt davomida gavdasi simmetrik ko’rinishda bo’lgan lichinka assimmetrik ko’rinishdagi yosh kambalaga aylanadi va qirg’oq suvining 10-20 metrli tubiga tushib, hayot kechira boshlaydi. Ular bir yoshga to’lgandan keyin ancha chuqurroq suv tubiga tushadi. Keyinchalik har yili kuzda navbatdagi chuqurroq suv tubiga tushishni amalga oshiradi. Shunga binoan dengizning turli chuqurlik zonalarida ma’lum bir yoshdagi individlar guruhini (generatsiyasini) uchratish mumkin. Bir xil yoshdagi individlar orasida boshqa yoshdagi bironta ham individni uchratish mumkin emas.
Ko’pgina hayvon turlarida guruhning yoshiga qarab alohidalanish uchramaydi, balki ular aralashib ketadi. Shunday paytda ham turli yoshdagi guruh individlari biologik izolyatsiyalangan bo’ladi, chunki ular turli ekologik uchastkalar (nisha)da joylashgan. Izolyasiyalanish, ayniqsa, murakkab rivojlanish sikliga (metamorfoz) ega bo’lgan va yashash joyini almashtirib rivojlanuvchi hayvonlarda aniq shakllangan. Masalan, trematoda va sestodalarning hayot siklida erkin yashovchi va parazitik bosqichlarning almashinuvi (fassiola, ayrim solityorlarda) kuzatiladi.
To’liq metamorfozli (Holometabola) hasharotlar tuxumdan voyaga yetgan individ hosil bo’lgangacha orada lichinka va g’umbak bosqichlari bo’ladi. Ba’zi gipermetamorfozda rivojlanish bosqichlari 6 va undan ko’proq bosqichli bo’lishi mumkin. Shuni qayd qilish lozimki, har bir bosqichning o’ziga xos yashash shakli bo’lib, uning bir bosqichdan navbatdagi bosqichga o’tishida muhit bilan bog’lanish xarakteri o’zgaradi. Ba’zan esa hatto yashash tarzi ham boshqacha bo’ladi. Masalan, kapalakning chuvalchangsimon (qurtsimon) lichinkasi voyaga yetgan bosqichidan keskin farq qiladi. Ushbu bosqichlarning muhit omillariga bo’lgan talabi va yashovchanlik qobiliyati ham turlicha bo’ladi. (345 -betdagi - 48 jadval) Masalan, kuzgi tunlamni olsak. Tuxum uchun optimum harorat +25,3⁰ hisoblansa, birinchinchi bosqich lichinka uchun +25,6⁰, uchinchi bosqich uchun +21⁰S va g’umbak uchun +19,0⁰ hisoblanadi. Rivojlanish jarayonida har bir bosqichning sovuq haroratga bo’lgan munosabati o’zgaradi. Masalan, g’o’za zararkunandasi gulxayri to’plamining Gelechia malvella birinchinchi bosqich lichinkalari -4⁰C da 6 soatgacha chidaydi, keyin halok bo’ladi, ammo uning katta bosqichdagi lichinkalari -10⁰C da shunga vaqt davomida faqatgina 56% i halok bo’ladi. Xuddi shuningdek ushbu zararkunanda hasharotning turli bosqichlarini DDT va geksaxloran ximikatlariga chidamliligi, ularning tanasidagi yog’ miqdoriga va gazlar almashinuvining turlicha jadalliligiga bog’liqdir.
Karpsimon baliqlarning rivojlanishi bir necha bosqichda o’tadi va har bir bosqich oralig’ida organizm tuzilishining sakrashlar bilan o’zgarib borishini bildiruvchi chegaralar shakllanadi. Ushbu aniq ko’rinuvchi o’zgarishlar ba’zan bir necha soat mobaynida sodir bo’lishi mumkin. Tanadagi morfologik o’zgarishlar ekologik o’zgarishlar bilan chambarchas bog’liq bo’ladi. Masalan, tuxumdan endigina chiqqan kam harakat birinchi bosqich chavoqcha (lichinka) 18⁰C haroratda ikki sutka davomida o’zidagi qoldiq sariqlik bilan kun ko’radi, ikkinchi bosqichga o’tishi bilan ushbu oziqlanish usuliga yana suvdagi kam harakat plankton organizmlar bilan oziqlana boshlaydi. Bunday oziqlanish uchun lichinkada harakatchan og’iz, jabra yoylarida tomoq tishchalari va ichak bo’shlig’i hamda suzgich pufagi shakllanadi. uchinchi bosqichga (6-7 kunlik) o’tgandan keyin lichinkalar butunlay ancha yirik va harakatchan plankton oziqa bilan oziqlanadi. To’rtinchi bosqichda (7-8 kunlik) suzgich qanotlarida suyak yoylar hosil bo’ladi. Shunga binoan, burilish, harakat, suzish paydo bo’ladi va u ancha yirik harakatchan oziqa orqasidan (tuban qisqichbaqasimonlar) quvib ushlaydi. Og’iz ham oldinga qarab bo’rtib chiqqan bo’ladi. Ichakning uzayishi va buklanishi, hidlov teshikchalarining ikkiga ajralishi beshinchi bosqichda paydo bo’ladi. Keyinchalik oltininchi bosqichda (12 kunlik) haqiqiy planktonxo’r pelagik baliq shaklini paydo qiladi hamda tangachalari paydo bo’ladi. yetinchi bosqichda og’iz qorin tomonga sal tushadi, ichagi orqa tomondan qorin tomonga siljiydi va baliqcha mayda bentos bilan oziqlanishga o’tadi. sakkiz, to’qqiz va o’ninchi bosqichlarda tez harakatlanuvchi planktonxo’rdan sekin harakatlanuvchi bentosxo’r baliqqa aylanadi va oqibatda gala bo’lib yashashdan yakka bo’lib yashash tarziga o’tadi.
Qush va sut emizuvchilarning bolalari dastlab o’zlarining tana haroratini bir xilda saqlab turishga layoqatsiz bo’lishadi, ya’ni ularda ham poykilotermiya xususiyati mavjud bo’ladi. Masalan, qayra, konyok, qorayaloq, chistik, baliqchi, moyqut, uzunquyruq chumchuq va boshqa bir qator qushlar jo’jachalarining tana harorati 7,3-13,6⁰ ga, hatto 4,5⁰C gacha pasayishi mumkin. Ularning pat va parlarini ko’payishi va gavda o’lchamining kattarishi jarayonida tana harorati ham gomoyotermlarniki singari doimiy bo’lib boradi.
Mayda sut emizuvchi hayvonlar bolalarining tana harorati 10-15 - kundan boshlab doimiy bo’la boshlaydi. Bu xususiyat ularda termoregulyasiyaning ishlay boshlashidan darak beradi.
Shunday qilib, deyarli barcha hayvonlarning butun hayoti mobaynida atrof- muhit bilan oziqlanish, issiqlik almashinuvi va suv almashinuvi sohalari bo’yicha o’zaro munosabatlari o’zgarib boradi. Ko’pgina hayvonlarning rivojlanishi siklomorfoz bilan boradi, ya’ni rivojlanishning ma’lum bir bosqichi yoki butun bir generasiya turli mavsumlarga to’g’ri keladi. Masalan, eshkak oyoqli qisqichbaqa (Hyalodaphnia) bahorda partenogenetik usulda ko’payadi, yoz mavsumida esa jinsiy usul bilan ko’payadi.
Avlodlarning mavsumlar bo’yicha gallanishi o’simlik shiralarida ham ma’lum. Masalan, xmel (qulmoq) o’simligi shirasi (Phorodon humili) bahorda qaroli daraxtida yashaydi; may va iyun oylarida paydo bo’lgan qanotli generasiyasi xmel o’simligiga bir necha avlod qanotsiz shiralarni paydo qiladi. Avgust-sentyabrda esa yana qanotli ona shira (qanotli urg’ochi shiralarning onasi) va qanotli erkak shiralar paydo bo’ladi. Ular yana qaroli daraxatiga qaytib keladi.
Qayin daraxtlarida yashovchi Chermes, Gnaphalodes va ba’zi shiralarning siklomorfoz bilan amalga oshuvchi hayot sikli ikki yil davom etadi. Ignabargli daraxtlarda yashovchi asosiy shiralar o’sha daraxtlarda qanotsiz urg’ochi shiralarni hosil qiladi. Ular o’z navbatida qanotli va migrasiya qiluvchi shiralarni tug’adi. Ushbu shiralar ikkinchi darajali o’simliklarga (qoraqarag’ay, tilog’och (listvannisa), pixta, qarag’ay, oqqarag’ay (pixta) va boshqalar) uchib o’tadi. Bu daraxtlarda partenogenez usulda bir necha avlod qanotli jinslar beruvchi shiralar paydo bo’ladi. Ulardan yo faqat urg’ochi shiralar hosil bo’ladi yoki erkak va urg’ochi shiralar rivojlanadi. Ushbu universal jinsli shiralar o’zlarining asosiy o’simligi hisoblangan ignabargli daraxtlarga yana uchib o’tadi va shu bilan hayot siklini yakunlaydi. Ayrim turdagi shiralarning hayot siklida avlodlarning gallanishi ma’lum vaqtlar o’tishi bilan farq qiladi.
Jinsiy guruhlar. Bir turga mansub bo’lgan urg’ochi va erkak jinslar o’zaro o’xshash bo’lmagan ekologik xususiyatlarga ega bo’ladi. Ushbu o’ziga xoslik birinchi navbatda ularning turlicha oziqlanish xususiyatlari bilan belgilanadi. Masalan, voyaga yetgan iksod kanalarining erkaklari, urg’ochilardan farqli ravishda oziqlanmaydi, yoki voyaga yetgan chivinlarning urg’ochilari qon so’rishga moslashgan bo’lsa, erkaklari faqat o’simliklarning shirin shirasi bilan kun kechiradi. Jamoa bo’lib yashovchi hasharotlarning turli individlari (urg’ochi (ona), erkak va ishchi asalari) ning oziqa rejimi har xil bo’ladi. Ishchi asalarilar jinsiy bezlarining rivojlanmaganligi, ularning lichinkalik bosqichida yetarlicha oziqlanmaganligi bilan ifodalanadi.
Kaspiy dengizida yashovchi osyotr balig’ining erkagi har xil turdagi baliqlarni tutib yeydi, uning urg’ochisi esa dengiz buqachasi deb ataluvchi baliqlar bilan oziqlanadi. Ushbu baliqlarning oziqasi tarkibida ayrim umumiylik mavjud, ya’ni erkak baliqning oziqasini 19,7% ini gammarida oilasidagi qisqichbaqalar tashkil etsa, urg’ochisinikida esa shu qisqichbaqalar 8,9% ni tashkil etdi.
Populyatsiyalar polimorfizmi. Har xil generatsiyalar orasida farqlarning bo’lishi tur individlari sonining dinamikasi uchun katta ahamiyatga ega. Generatsiyaning tug’ilishi va rivojlanishi sharoitiga binoan ular son jihatdan kuchli yoki kuchsiz, shuningdek, yashovchanlik qobiliyati bilan o’zaro farq qiladi. Bunday xususiyat, ayniqsa, hayot siklida qisqa rivojlanish davriga ega bo’lgan va monosiklik ko’payuvchi turlar uchun katta ahamiyatga ega. Populyatsiyada bir vaqtning o’zida bir necha avlod individlari mavjud bo’lsa, u juda kuchli ko’rsatgich hisoblanadi va amalda baliq va boshqa hayvonlarni ovlashda bunday ma’lumot (axborot) dan foydalaniladi.
Rivojlanish sikli ikki va undan ko’proq yil davom etadigan monosiklik turlarda kuchli avlodning paydo bo’lishi, populyatsiyaning kuchli bo’lishini ta’minlaydi. Masalan, har ikki yilda bir generatsiya beruvchi sibir ipak qurtining generasiyalari o’zaro bir-biridan farq qiladi, ya’ni toq sondagi generatsiyalar kuchliligi bilan juft sondagi generatsiyalardan ajralib turadi. Ushbu qoidani tinch okean losos baliqlariga ham qo’llash mumkin.
Umuman olganda, tur nafaqat turli muhitli hududlarda (arealda) yashovchi guruhlardan tashkil topgan murakkab sistema hisoblanadi, balki u turli biologik shakllardan iborat bo’lgan murakkab sistema hamdir. Turning ushbu polimorfizmi, uning tashqi muhit bilan bo’lgan murakkab bog’lanishini mustahkamlaydi hamda undan (ya’ni muhitdan) foydalanishning yanada keng imkoniyatlarini yaratadi. Turning strukturasini turli-tuman bo’lishi, uning turlicha irqlar, jinsiy guruhlar, turli yoshli guruhlardan iborat bo’lib yashashi va turlicha ekologik joylarni (nisha) egallashi, uning geografik tabaqalanishi kabilar divergatsiya yo’llari hisoblanadi. Divergatsiya jarayonida shakllangan yangi populyatsiyalar atrof-muhit bilan bog’lanishda yangicha munosabatlarni paydo qilsa, bu o’z navbatida yangi turlarning shakllanishiga asos bo’ladi.