O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi аlishеr nаvоiy nоmidаgi sаmаrqаnd

§2. Hayvonlar ekologiyasi fanining qisqacha tarixi
Ekologiya mustaqil fan sifatida XIX asr o’rtalarida, kapitalistik ishlab chiqarish munosobatlarining rivojlana boshlashi bilan bog’liq bo’ldi. Lekin aslini olganda, ekologik muammolarni hal qilish ishining boshlanishi uzoq o’tmishga borib taqaladi. Hatto ibtidoiy jamoa davrida ham inson ko’pgina yovvoyi hayvonlardan foydalanishi, ularni ovlash va oziq-ovqat sifatida foydalanish jarayonida, ularning hayot kechirish tarzi, ma’lum joylarda tarqalish xususiyatlari haqida ancha ko’p ma’lumotlarga ega bo’lgan. Bunday ma’lumotlarni g’orlardan topilgan ov qurollari, turli hayvonlarning toshdagi rasmlaridan ham bilib olish mumkin. Qadimgi davrlarda yunon, hind, xitoy va tibetliklarning qoldirgan qo’lyozmalarida ham ko’pgina qimmatli ma’lumotlarni topish mumkin.
Masalan, hindlarning “Ramayana” poemasi va “Maxabxorat” asarlarida (eramizdan oldin VI-II asrlar) 50 turga yaqin hayvonlarning hayot kechirish tarzi va odatlari haqida ma’lumotlar bor. Hatto odamlar orasida ayrim xavfli kasalliklarning tarqalishida yovvoyi hayvonlarning roli borligi aytilgan.
Yunon ensiklopedist olimi Aristotel (eramizgacha 384-322 yillar) o’ziga ma’lum bo’lgan hayvonlarni quruqlik, suv, suvda va quruqda yashovchilar, hayot kechirish tarziga binoan yakka holda, jamoa bo’lib, o’troq, ko’chmanchi, daydib yuruvchi, kunduzgi, tungi hayvonlar guruhlariga bo’lgan. Oziqlanish usuliga qarab, hayvonlarni go’shtxo’r, o’txo’r, hammaxo’rlarga, harakatlanish usuliga binoan, yuruvchilar, suzuvchilar, uchuvchilar, sudraluvchilar, chirmashuvchilar kabilarga ajratgan.
Antik davrda qo’lga kiritilgan ilmiy yutuqlar shu holda uzoq vaqtgacha (o’rta asrlargacha) o’zgarishsiz, e’tibordan chetda qolib keldi, chunki dinning fanga, ayniqsa, tabiatshunoslik fanlariga salbiy ta’siri juda kuchli edi.
Faqatgina uyg’onish davriga kelib (XV-XVI asr) dunyo bo’yicha amalga oshirilgan mashhur sayohatlar boshqa bir qator tabiatshunoslik fanlari singari biologiya va uning bir tarmog’i hisoblangan ekologiyaning shakllanishi va rivojlanishiga turtki bo’ldi. Masalan, Djon Rey (1628-1705) va Karl Linney (1707-1778) tomonidan ilmiy sistematika faniga asos solindi. Shunday davrda morfologiya, fiziologiya kabi fanlar ham shakllana boshlandi.
L.Byuffonning (1707-1788) 13 tomlik “Tabiat tarixi” asarida organizm va uni o’rab turuvchi muhit orasida bog’lanish mavjudligiga katta e’tibor berilgan. Rus naturalist olimlari P.S.Pallas (1741-1811), I.I.Lepyoxin (1740-1802), S.P.Krasheninnikov (1711-1755) va boshqalarning Sibir, Uzoq Sharq, Ural, Kavkaz, Qozog’iston, O’rta Osiyo kabi hududlarga qilgan sayohatlarida to’plagan juda katta materiallar va ekologik kuzatishlar tufayli fauna va flora haqida qimmatli ilmiy yangiliklar qo’lga kiritildi.
Kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari g’alaba qilgandan so’ng ekologiya mustaqil fan sifatida shakllana boshlanadi. Tabiiy boyliklar shiddat bilan qazib olinishi va undan haddan tashqari plansiz ravishda foydalanish, ularga nisbatan bo’lgan munosabatni keskin o’zgartirish va qayta ko’rib chiqishni taqozo etdi. Masalan, Yevropada XII-XIII asrlardan boshlab o’rmonlarning keskin qisqara boshlanishi, yoki XIX asrga kelib Amerikada o’rmonlar maydonining 6 marta qisqarishi, ovlanadigan hayvonlarning (sut emizuvchilar, qushlar, baliqlar) tabiiy zahiralarining keskin kamayishi, o’rmon zararkunandalarining haddan tashqari ko’payib ketishi va hokazolarni aytib o’tish kifoyadir.
Tirik organizmlarning atrof-muhit bilan munosabatlarida harorat va namlik, yorug’lik rejimi, ximizm va boshqa bir qator omillarning roli haqida ma’lumotlar to’plana boradi. Kuzatish va tajribalarda hayvonlar xulq-atvori va odatlariga e’tibor berilar ekan, unda tug’ma va orttirilgan elementlarga, taksis va instinktlarga alohida to’xtalib o’tiladigan bo’lishdi. Bundan tashqari, ekologik kuzatishlarda hayvonlarning soni va uning dinamikasiga ham e’tibor beriladigan bo’ldi. Oqibatda organizmlarning tashqi muhit bilan bog’liqligi to’g’risida ilmiy asoslarning to’planishi sababli 1809 yilda J.B.Lamark “Zoologiya falsafasi” asarida o’zining evolyusion ta’limotini bayon qiladi. Lekin o’sha davrda ushbu nazariya ko’pgina sabablarga binoan e’tibordan chetda qolgan edi.
Rossiyada hayvonlar ekologiyasi fanining shakllana boshlashiga rus olimlari orasida Lamark va J.Sent-Ilerlarning evolyusion ta’limotidagi fikrlarining tarqalishi katta ahamiyatga ega bo’ldi.
Aslida Rossiyada evolyusion ta’limot negizlarining paydo bo’lishi va tarqalishida rus evolyusionist olimi, Moskva universitetining professori K.F.Rulyening xizmatlari bilan bog’liq. K.F.Rulye fikricha, organizm tashqi muhitdan ajralgan holda, mustaqil hayot kechira olmaydi. K.F.Rulye o’z zamonasining tabiatshunos olimlari orasida birinchi bo’lib hayvonlarning hayot kechirish tarzi, instinktlari va xulq-atvorlari bilan atrof-muhit omillari orasida o’zaro chambarchas bog’lanish mavjudligini aytib o’tadi. K.F.Rulyening ilg’or fikrlari uning shogirdlari N.A.Seversov va I.M.Sechenovning ilmiy-tadqiqot ishlarida o’z aksini topadi. Masalan, Rossiyada zoogeografiya fanining asoschisi zoolog va sayohatchi N.A.Seversovning “Sut emizuvchilar, qushlar va sudralib yuruvchilar hayotida davriylik hodisalari” ishi aynan hayvonlarning ekologik xususiyatlarini o’rganishga bag’ishlangan. Olim hayvonlarni hayotiy shakllariga qarab ularni klassifikatsiyalashga uringan.
Ch.Darvinning “Turlarning paydo bo’lishi” asarining chop qilinishi va biologiyada evolyutsion ta’limot tarafdorlarining g’alabasi tufayli ekologiya fani tarixida ham yangi davr boshlandi. Asarda bayon qilingan evolyusion ta’limotning asosiy g’oyasi organizmlarning yashash uchun kurashida ularning atrof-muhit bilan o’zaro munosabati (hamkorligi) tahlil qilingan.
Ch.Darvinning evolyusion ta’limoti ekolog olimlarga tadqiqot ishlarini amalga oshirishda umumiy yo’llanmalar va perspektiv vazifalarni ko’rsatdi. Aynan shu davrdan boshlab hayvon va o’simliklar hayotida harorat, namlik va boshqa bir qator tashqi omillarning roli haqida aniq ma’lumotlar to’plandi. Shu davrdan boshlab tur ichidagi munosabatlar, populyasiyalar strukturasi va ularning atrof-muhit bilan o’zaro munosabati, hayvonlarning turli-tuman hatti-harakatlari, odatlari, sonining o’zgarish sabablari, biosenozlarning strukturasi va dinamikasi haqida ma’lumotlarni olish maqsadida tadqiqot ishlari intensiv ravishda olib borildi.
1877 yilda K.Myobius tomonidan fanga biosenoz tushunchasi kiritildi. Biosenoz deganda, ma’lum bir joydagi geografik iqlim sharoitlari ta’sirida tarixiy shakllangan hamda ma’lum hududni egallovchi o’simlik va hayvonlar turlarining tabiiy yig’indisi tushuniladi.
Umuman olganda, hayvonlar ekologiyasi fanining tarixini 2000 yildan ko’proq deb oladigan bo’lsak, uni shartli 5 davrga ajratish mumkin.
1. Antik davr. Ushbu davr tabiatshunoslik (biologiya) fanida hayot va organik tabiat haqida aniq bo’lmagan, lekin ma’lum darajada to’g’ri fikrlar hukm surgan.
2. Uyg’onish davri. (XVasrning 2 yarmidan XVIIasr oxirlarigacha). Biologiyaning ayrim biologik fanlarga ajralishi, organik olam to’g’risida dalillarning kengayishi, yangi tushunchalarning paydo bo’lishi, aniq ekologik tushunchalarning va dalillarning paydo bo’lishi bilan xarakterlanadi.
3. Darvingacha bo’lgan davr. (XVIII asr va XIX asr o’rtalarigacha). Ekologiya fanining shakllanishi va unda ikki bo’limning, ya’ni autekologiya (turlar ekologiyasi) va sinekologiya (biosenologiya) ning ajralishi.
4. Darvin davri. Hayvonlar ekologiyasining mustaqil fan sifatida shakllanishi. Ushbu fanning asosiy vazifasi amaliy jihatdan ahamiyatga ega bo’lgan hayvon turlarining sonini nazorat qilish hamda biosenozlarni xo’jalik jihatdan foydali tomonga boshqarish.
5. Hozirgi davr. Ekologiyaning, jumladan, hayvonlar ekologiyasining keng miqyosda rivojlanishi. Bu davrda populyasiyalar dinamikasini boshqarish va biosenozlar maxsulotlarini ko’tarish muammolarini hal qilish qo’yiladi. Ushbu muammolar ekologiya fanini uch bo’limga, ya’ni individlar, populyasiyalar va biosenozlar ekologiyasiga ajratishga olib keladi.