O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi аlishеr nаvоiy nоmidаgi sаmаrqаnd

§2. Muhitning o’zgaruvchanligi. Muhitning asosiy xususiyatlari
va ularning organizmlarga ta’siri
Reja:
1. Muhitning o’zgaruvchanligini ifodalovchi omillar.
2. Muhit omillarining xarakteri va uning asosiy guruhlari.
3. Muhit o’zgaruvchanligining asosiy shakllari.
4. Organizmlarda moddalar almashinuvining borishi va moddalarning sarf qilinishi.
5. Muhit omillarining organizmga ta’sir etish shakllari.
1. Muhitning o’zgaruvchanligi
Hayvonlar yashaydigan anorganik va organik muhit doimiy turg’un emas, balki u o’zgaruvchandir. Ushbu o’zgaruvchanlik asosida sutkalik, oylik va mavsumiy (davriy) sikllilikni yuzaga keltiruvchi kosmik omillar hamda organik va anorganik tabiatda sodir bo’ladigan nodavriy xarakterdagi jarayonlar yotadi. Davriy (siklik) va nodavriy jarayonlar qaytmas (takrorlanmaydigan) almashinuvlar bilan birga, muhitning barcha elementlarining murakkab dinamikasini yuzaga keltiradi. Ushbu dinamikani muhitning cheksiz o’zgarishlari hisoblanmish ritmik biologik hodisalar, jumladan, tinch holat va faol hayot kechirish davrlarining gallanishi, intensiv hayot jarayonlarining ko’tarilishi va pasayishi, o’sishning davriyligi, ko’payish va individlar sonining o’zgarishi kabi hodisalarda ham ko’rish mumkin.
Muhit omillarining xarakteriga ko’ra quyidagi guruhlarga ajratish mumkin (A.S.Monchadskiy, 1958):
1. Stabil (barqaror) omillar. Bunday omillar ma’lum bir uzoq davr davomida o’zgarmaydigan va shu tufayli hayvonlar soni hamda ularning geografik tarqalishini o’zgartirmaydigan omillar hisoblanadi. Bularga tortish kuchi, doimiy quyosh, atmosferaning tarkibi va uning xossalari, gidrosfera, litosfera, relyef va boshqalar.
2. O’zgaruvchan omillar. Ushbu omillarning ikki guruhi farq qilinadi, ya’ni:
a) qonuniy-davriy o’zgaruvchi omillar sutka, mavsum va boshqa biologik sikllar. Davriy o’zgaruvchan omillar o’zining qonuniy ravishda ma’lum vaqt oralig’ida siklik takrorlanishi tufayli organizmlarni ko’p yillar davomida hosil qilgan o’zgarishlariga kam ta’sir qiladi;
b) tartibsiz o’zgaruvchi omillar. Ushbu guruhga harorat, namlik, shamol, yog’in, oziqa, kasalliklar, parazitlar, yirtqichlar va boshqalar. Bunday omillar mavsumiy biologik sikllarning xususiyatlariga kam ta’sir qiladi, lekin turli yillarda populyasiyalar sonining o’zgarishi va areal ichida hayvonlarni taqsimlanishiga ta’sir o’tkazadi.
Doimo takrorlanib turuvchi sutkalik va mavsumiy sikllar hyech vaqt aynan bir-biriga o’xshash sutka va mavsumlarni takrorlamaydi. Sutka yoki bir xil mavsumning bir-biriga o’xshamasligi ob-havo va boshqa bir qator tabiiy hodisalarning holatiga bog’liq bo’ladi. Sutkalik va mavsumiy sikllarning har xil bo’lishi yana ushbu sikllarning qanday zonada bo’lishiga ham bog’liq. Shunga binoan, baland va past kengliklarda sikllar ham turlicha bo’ladi.
Hozirgi vaqtda ayrim tabiiy sikllarning qanday davrdan (vaqtdan) keyin takrorlanishi aniqlangan. Masalan, issiq va sovuq, quruq va yog’inli davrlarning har 3-4, 6-7, 11, 35 va 80-100 yilda takrorlanishi ma’lum. Qisqa davrlar 3-7 yil aniq namoyon bo’lmaydi. 11 yillik takrorlanish davri juda yaxshi aniqlangan. Ushbu har 11 yilda quyosh yuzasida qoramtir dog’larning o’zgarishi aktivlashgan joylarning kattalashuvi va radiasiyaning kuchayishi sodir bo’lishi o’rganilgan. Ba’zi faol davrida atmosferaning yuqori qatlamlaridagi kislorod molekulalari (O₂) ko’p miqdorda shiddat bilan ozon (O₃) molekulalariga aylanadi.
Bu ozon qatlami o’z navbatida Yer sayyorasining quyoshdan keluvchi issiqlik radiatsiyasini tutib qoladi. Shunday bo’lsa ham Yer yuzida haroratning biroz ko’tarilishi kuzatiladi. Quyosh faolligining kuchayishi o’z navbatida atmosfera sirkulyasiyasini ham kuchaytiradi. Bu esa Yer yuzasidagi baland kengliklarning isishi va past kengliklarning sovushiga sabab bo’ladi. Iqlimning bunday o’zgarishi har 80-100 yilda bir marta takrorlanishi aniqlangan.
Hayvonlarda mavjud bo’lgan ayrim moslashish xususiyatlari muhitning o’zgaruvchanligi bilan bog’liqdir. Masalan, organizmda sodir bo’lib turuvchi sutkalik fiziologik jarayonlar, jumladan, dam olish (uyqu) va faollashishning sutka davomida navbatlashishi, migrasiya, yashash joyini almashtirish va hokazo. Mavsumiy fiziologik xususiyatlarga o’simlik va hayvonlar orasida keng tarqalgan hayot tarzi va rivojlanish, avlodlarning mavsumiy almashinishi, polimorf organizmlarda mavsumiy morfologik moslanish, mavsumiy tullash, rangini o’zgartirish; turli mavsumlarda moddalar almashinuvining fiziologik o’zgarishi, mavsumiy ko’payish, mavsumiy uyqu va hokazolar kiradi. Hayvonlarning xulq-atvori o’zgaradi, ularning migrasiyasi boshlanadi, tur ichidagi individlarning o’zaro munosabatlari va hayot tarzi o’zgaradi. Yakka bo’lib yashashdan poda yoki to’da bo’lib yashashga, o’troq hayotdan ko’chib yashashga o’tiladi. Natijada ayrim turlarning individlar soni qisqaradi, jamoaning tarkibi va strukturasi o’zgaradi. Shuningdek, turli mavsumlarda populyatsiyalar tarkibining irsiyati o’zgaradi.
Iqlimning asriy o’zgarishi ayrim turlar arealining qisqarishi va aksincha, ayrimlarining kengayishi kuzatiladi. Nihoyat, iqlimning geologik o’zgarishi va muhit omillarining o’zgarishi fauna va floraning ham o’zgarishi bilan ifodalanadi. Lekin organik olam evolyusiyasi, o’simlik va hayvonlar turli-tumanliligining oshishi, ular tuzilishining murakkablashuvini faqatgina atrof-muhitning ta’siri bilan bog’lab bo’lmaydi, balki “organizm-muhit” sistemasining o’zaro bir-biriga bog’liqligi va ular orasida moddalar almashinuvi jarayonining shiddat bilan borishini hisobga olmoq ham kerak.
Organizmga atrof-muhitdan qabul qilingan moddalar va energiya organ va to’qimalarning ishlashi, to’qimalarning yemirilgan qismining qayta tiklanishi, hajmining oshishi va yangi strukturalarning hosil bo’lishi uchun sarf bo’ladi. Shuni aytish kerakki, yosh organizmda qabul qilingan moddalarning energiyasi, asosan, organizmning o’sishi va rivojlanishi (tiklanishi) uchun sarf qilinsa, voyaga yetgan organizmda esa organ va to’qimalarning ishlashi uchun sarf qilish ustun turadi.
Hayot faoliyati ustun turuvchi issiq qonli (gomoyoterm) hayvonlarda (qushlar, sut emizuvchilar) moddalarning tiklanishi va energetik almashinuvlar orasidagi nisbat har xil bo’ladi, ya’ni energetik almashinuv gomoyotermlarda 30-10:1 bo’lsa, baliq yoki hasharotlarda 8-3:1 bo’ladi, ya’ni sovuq qonli hayvonlarda tiklanish (konstruktiv) almashinuvi ustun turadi.
Organizmda sodir bo’lib turuvchi moddalar assimilyasiyasi har doim uning parchalanishi (dissimilyasiyasi)ga qarama-qarshidir. Assimilyasiyada energiyadan foydalanilsa (to’planadi), dissimilyasiyada esa energiya sarf qilinadi, ya’ni u atrof-muhitga chiqariladi. Moddalar almashinuvining ushbu ikki tomoni har doim teng bo’lishi shart, aks holda, organizmda parchalanish jarayonida hosil bo’lgan zaharli moddalar organizmda to’planib, salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Agar organizmning tashqaridan oladigan va tashqariga ajratadigan moddalar va energiyaning tezligi hamda miqdori muhit omillari tomonidan nazorat qilishini hisobga oladigan bo’lsak, organizmdagi moddalar almashinuvi darajasi, organizm holati, uning o’sishi, rivojlanishi va ko’payishida aynan tashqi muhit hal qiluvchi rol o’ynaydi. Tashqi muhitning hal qiluvchi roli va ta’sirini, assimilyasiya va dissimilyatsiya jarayonlarining o’zaro balans (teng) holda borishini nerv va endokrin sistemalari orqali tartibga solib turiladi.