O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi аlishеr nаvоiy nоmidаgi sаmаrqаnd

II bo’lim

POPULYATSIYALAR EKOLOGIYASI
§1. Turning ekologik sistema ekanligi. Turning strukturasi.
Reja:

1. 
   Tur populyatsiyalari va ularning shakllanish jarayonlari.
   
2. 
   Ekologik populyasiya va uning yuzaga kelishi hamda xarakterli xususiyatlari.
   
3. 
   Geografik populyatsiya va uning tarkibi. Irqlar, kenja tur, ekotip va biologik irq.
   
4. 
   Populyatsiyalarning tarqalishi va yashash joylarining turli-tumanligi.
   
5. 
   Populyatsiyalar tarkibi. Tur polimorfizmi.
   

1.Turning ekologik sistema ekanligi
Ingliz olimi Ch.Darvin iborasi bilan aytadigan bo’lsak, tur-tarixiy hodisadir. U paydo bo’ladi, rivojlanadi, to’la takomillanish darajasiga yetadi, so’ngra yashash sharoitlarining o’zgarishi natijasida o’z o’rnini boshqa turlarga bo’shatib berib, butunlay yo’qolib ketadi yoki o’zi ham o’zgarib, yangi formalarning vujudga kelishi uchun asos bo’ladi. Shunga binoan o’zgarmas kategoriya sifatida tur tabiatda mavjud emas, lekin shuni e’tirof etishimiz kerakki, biz kuzatayotgan ma’lum paytda, ya’ni ma’lum bir vaqt oralig’ida turlar real suratda mavjud bo’ladi.
Tirik tabiatning tarixiy rivojlanishi jarayonida paydo bo’ladigan real suratda mavjud harakatchan formalar bo’lmish turlar haqidagi ushbu fikr hozirgi vaqtda hammaga ma’quldir.
Tur - jonli tabiatning yashash shaklidir. Har bir tur muayyan areal bilan xarakterlanadi va bu arealda u o’zining ekologik xususiyatlariga muvofiq keladigan yashash joyini (uchastkalarni) egallaydi. Masalan, hayoti daraxtzorlar bilan bog’liq bo’lgan hayvon turlari o’z areali doirasida faqat daraxtzor uchastkalarini egallaydi, o’tloqlarda yashovchi hayvon turlari faqat o’tloq assosiatsiyasini egallaydi. Shunga binoan, tarqalish doirasida tur ma’lum guruhlarga ajralib yashaydi. Bunday guruhlarga ajralish oqibatida populyatsiyalar kelib chiqadi.
Populyatsiya deganda, shu tur ichidagi individlarning muayyan hudud bilan bog’liq holda ma’lum makondagi tabiiy guruhlanishi tushuniladi. Populyatsiyalar xilma-xil bo’ladi. Agarda individlar guruhi, chegaralari aniq ajralib turgan bir kichik joyni, masalan, muayyan, o’rmonni egallagan bo’lsa, bu mahalliy (lokal) populyatsiya deyiladi. Ushbu populyasiyadan tashqari yana ekologik va geografik populyatsiyalar ham farq qilinadi.
Ekologik populyatsiya ekologik sharoiti bir xil bo’lgan hududlari bilan o’zaro bog’langan mahalliy populyatsiyalar yig’indisidan iborat. Masalan, biror tur individlari archazorlarda ham, qarag’ayzorlarda ham yashasa, u holda ikki xil ekologik populyatsiya, ya’ni archazor va qarag’ayzor populyatsiyalari farq qilinadi. Ekologik populyatsiyalar hasharotlarda, kanalarda, baliqlarda, qushlarda va boshqa harakatchan hayvonlarda aniq ifodalangan. Masalan, tayga kanasi - Ixodes persulcatus o’rmonda, ochiq yaylovdagiga qaraganda tiqisroq va ko’proq tarqalgan. Shunga binoan yaylovdagi hayvonlar o’rmondagiga nisbatan 2-5 barobar kamroq zararlangan. Bu hodisa o’rmondagiga nisbatan yaylov sharoitida harorat ancha kam turg’un bo’lishi bilan ajralib turadi. Turg’un bo’lmagan harorat esa kanalar faolligini sezilarli darajada bosib turadi. Shuningdek, yaylovda namlik ham ancha past bo’ladi. Ushbu o’zgaruvchan harorat va past namlik kanalar hayotchanligini pasayishiga sabab bo’ladi. Masalan, kuzatuvlarda 16 iyundan 4 sentyabrgacha och urg’ochi kanalarning 95-100% i tirikligini saqlab qolgan bo’lsa, ushbu davr mobaynida yaylovdagi och urg’ochi kanalarning faqat 62% i tirik qolgan. Shuningdek, o’rmondagi och urg’ochi kanalarning faollik darajasi yaylovdagilarnikidan ancha yuqori bo’lgan.
Cho’l kemiruvchilaridan katta qumsichqon ham Orol oldi hududida ikkita lokal populyatsiya hosil qiladi, ya’ni ularning bir qismi dengiz qirg’og’ida tarqalgan shuvoqli maydonlar, jarliklar, qiyaliklarda joylashgan bo’lsa, ikkinchisi Sirdaryo va Amudaryolarning qadimiy qumli allyuvial vodiylarida uzilishlar bilan chegaralangan to’plamlar hosil qilib tarqalgan. Bunday lokal populyatsiyalarda qumsichqonlar ancha zich va katta sonda bo’ladi. Shunga binoan ular orasida toun kasalligining ancha turg’un manbalari mavjud bo’ladi.
Ekologik populyatsiyalar kam harakat (ko’chmasdan) bo’lib yashovchi ayrim hasharotlarda ham uchraydi. Masalan, qoqio’t uzunburun qo’ng’izi hududi (maydoni) katta bo’lmagan joyda ham kichik-kichik ekologik populyasiyalar hosil qiladi. Masalan, biron-bir katta qirning (adirning) quyosh tegib qizdirib turadigan tomonida yashovchi to’plami shimoliy qiyalikda joylashgan to’plamiga nisbatan 15-20 kun oldin ko’payishga kirishadi. Shunga binoan ular shimoliy qiyalikdagi qo’ng’izlar bilan hech vaqt chatishmaydi.
Cho’l sharoitida uchrovchi qora tanli poliz qo’ng’izi qumli va sho’rlangan joylarda shunchalik tarqalib, o’zgarib ketadiki, ularning ayrim guruhlarini morfologik belgilari jihatdan yaqinlashtirish (o’xshatish) ham qiyin bo’ladi.
Hayvonlarning ko’pgina ekologik populyatsiyalari morfo-fiziologik xususiyatlari bilan ham o’zaro farq qiladi. Masalan, Janubiy Saxalin qirg’og’idagi hududning biotoplarida yashovchi ikki tur mollyuskalar quruqlikka shunchalik chidamli bo’lib qoladiki, bunday xususiyatni boshqa optimal sharoitda yashovchi mollyuskalar ushbu salbiy omilda yashay olmaydi. Turli chuchuk suvli ko’llarda yashovchi losossimon ryapushka balig’i bir-biridan o’sish tezligi, o’lchami va voyaga yetish vaqti bilan farq qiladi.
Shunday qilib, hayvonlarda ekologik populyasiyalarning turli-tuman bo’lishi, turning ekologik muhit ta’sirida o’zgaruvchan va ma’lum muhitga moslasha olish xususiyatining mavjudligidan dalolat beradi.
Geografik-populyatsiya ancha keng tushuncha bo’lib, muayyan geografik chegara, ichida uchraydigan barcha lokal populyasiyalar yig’indisidan iborat bo’ladi. Shunga binoan, geografik populyasiyalar ekologik populyatsiyalarga bo’linishi mumkin, ekologik populyatsiyalar esa o’z navbatida lokal populyasiyalardan iboratdir.
Tirik organizmlar, shu jumladan, hayvonlarning ko’pchilik turlari irqlar deb ataluvchi yirik guruhlarga bo’linadi. Bunday guruhlar shu turdagi boshqa populyatsiyalardan morfologik jihatdan yaxshi ajralib turadigan geografik yoki ekologik populyasiyalarni o’z ichiga oladi. Har xil irqlarga bo’linadigan bunday turlar politipik turlar deb ataladi. Turli xil geografik populyatsiyalari, morfologik belgilari jihatidan ko’p farq qilmaydigan turlar monotipik turlar deb ataladi. Bunday turlar, odatda yashash sharoiti hamma nuqtalarida deyarli o’xshash bo’lgan tor areallarda yashaydi. Monotipik turlar bir-biridan farq qiluvchi irqlarga ajralmaydi. Politipik tur doirasida esa belgilari bilan aniq ajralib turuvchi uch xil irqlar farq qilinadi; ya’ni kenja tur, ekotip va biologik irq.
Kenja tur barqaror morfologik belgilari bilan farq qiladigan geografik populyatsiyalarning alohida geografik yig’indisidan iborat. Demak, har bir kenja tur muayyan morfologik belgilari va o’z arealiga ega bo’lishi bilan xarakterlanadi. Tabiatda kenja turlar doimo bir-biri bilan chatishadi va urchishga qobiliyatli avlod beradi, chunki ular o’rtasida fiziologik va genetik ajralish mavjud emas. Keng areallarga ega bo’lgan turlar odatda ko’p miqdordagi kenja turlarga bo’linadi. Masalan, oddiy olmaxon (Sciurus vulgaris) ning sobiq Sovet Ittifoqi hududida 22 ta kenja turi bor. Ularning har biri jami populyatsiyalari ichida birinchi navbatda rangi bilan boshqalaridan ajralib turadi. Shuning bilan birga kenja turlar o’ziga xos geografik populyatsiya sifatida yana boshqa bir qator xususiyatlari bilan ham ajralib turadi. Bunday xususiyatlarga oziqlanishi, serpushtlik, o’troq hayot kechirishi yoki ko’chmanchiligi va boshqa ekologik hamda fiziologik xususiyatlarni ko’rsatish mumkin. Oddiy dala sichqoning shimolda yashovchi kenja turining oziqasi 90-100 tur o’simlikdan iborat bo’lsa, o’rmon-cho’l zonada yashovchi kenja turi esa 70-80 tur o’simlikdan iborat. Yeki janubiy Ukrainada yashovchi kenja turining oshqozonida yozda 10,4% ida o’simlik urug’i topilgan bo’lsa, o’rtacha mintaqada 19% ida va shimoldagilarining 26% ida topilgan.
Oziqlanishdan tashqari ba’zi populyatsiyalar gazlar almashinuvi, kimeviy termoregulyasiya, suv almashinuvi va boshqa ekologik- fiziologik xususiyatlari bilan ham ajralib turadi. Populyatsiyalarning tarqalishi va yashash joyiga qarab ularning serpushtligi ham turlicha bo’ladi. Masalan, yetti nuqtali xonqizi qo’ng’izining (Coccinella septempunctata) 4 ta populyatsiyasi ajratiladi, ya’ni:
1.Yevropa-Sibir populyatsiyasi. Rivojlanishi may-sentyabrda, qishki uyqu bor, yozgisi yo’q, yilda 1 ta generasiya, ba’zi uchastkalarida (yil yaxshi kelsa) to’la bo’lmagan ikkinchisini o’tkazadi. Faollik davri shiralarning ko’paygan davriga to’g’ri keladi. Yashash sharoiti qulay.
2.O’rta Yer dengizi populyatsiyasi. Yil davomida 5 oygacha harorat rivojlanish nuqtasidan past bo’ladi. Yozda harorat maksimum nuqtasidan yuqori bo’ladi. Shuning uchun yozgi uyquga ketadi. Foydali harorat summasi 1 ta to’liq generasiya bahorda va 1 ta kuzda amalga oshirishiga imkoniyat beradi. Hududning ba’zi uchastkalarida (Isroilda) yana 1 ta qo’shimcha generasiyani boshlaydi, lekin oxiriga yetmay barchasi halok bo’ladi. Yashash uchun sharoit unchalik qulay emas.
3. Eron-Turon populyatsiyasi. Yil davomida 6 oy harorat rivojlanish nuqtasidan past bo’ladi (qish) va 2 oy baland bo’ladi (yoz). Umuman olganda sharoit yashash uchun noqulay. Foydali harorat summasi 5-6 oylarida 1 ta generasiyani to’la tugatish imkoniyatini beradi. Bu davr shiralarning ko’payib ketishi bilan to’g’ri keladi. Kuzgi foydali harorat summasi ikkinchi generasiyani to’la o’tkazishga imkoniyat bermaydi. Bahorgi generasiyada paydo bo’lganlarining bir qismi yozda tepaliklar ustiga ko’tarilib, qulay mikroiqlimli joylarda anabioz holatiga (uyquga) ketadi. Tepaliklarga chiqmagan qismi halok bo’ladi.
4.Saxara-Sindian populyatsiyasi. Cho’lning quruq havosi qo’ng’izlarning yashashiga imkoniyat bermaydi. Lekin hududning vohalarida havoning qishki harorati va namligi o’simlik va shiralarning mavjudligi 1-2 generasiya qoldirishiga imkoniyat beradi. Hatto Qohiradagi qulay sharoitda ham qo’ng’iz juda katta va turg’un populyatsiya hosil qila olmaydi.
Ma’lum bir arealning yashash va ko’payish uchun qulayligi past bo’lgan uchastkalarida vaqtinchalik populyatsiyalar paydo bo’ladi. Ushbu vaqtinchalik populyatsiyalar o’z tarkibidagi miqdorining ko’payishi bilan to’ldirilish imkoniyatiga ega bo’lmaydi, balki ularning tarkibi (soni) arealning qulay uchastkalaridan ko’chib o’tgan (emigrantlar) individlar hisobidan to’ldiriladi. Ushbu xususiyatga binoan ko’pgina populyasiyalar hayotida faol yoki passiv emmigrasiya juda katta ahamiyatga ega.
Umuman turning ma’lum populyatsiyalarini yashab qolishi va uning taqdiri boshqa populyatsiyalarga bog’liq bo’ladi. Bu bog’liqlik populyatsiyalar orasida o’zaro individlarning migrasiyasi orqali amalga oshiriladi. Lekin ko’p hollarda migrasiya bir tomonlama bo’ladi. Populyatsiyalar orasidagi almashinuv doimo, ko’pincha davriy xarakterda bo’ladi. Shuni aytish o’rinliki geografik populyatsiyalar ancha tarqor joylashgan bo’ladi. Ushbu holatda populyasiyalar izolyasiyasi shunchalik katta bo’ladiki, ular orasida farq qiluvchi irsiy belgilarning shakllanishi va to’planishi sodir bo’ladi, shunga binoan, ma’lum geografik populyatsiya kenja turga o’xshab to’la mustaqil yashash qobiliyatiga ega bo’ladi.
Ko’chib hayot kechiruvchi hayvonlarning populyatsiyalari orasida mavjud bo’lgan izolyatsiya ulardagi uy instinkti xususiyatining borligidan ham kelib chiqadi. Ushbu xususiyat hayvonning tug’ilgan joyiga bog’langanligi (o’rganishi) va mavsumiy migrasiyalarda o’z uylarini adashmasdan topib olishida ko’rinadi. Bunday migrasiyalar va inlariga qaytib kelish instinktlari asosida shartsiz reflekslar yotadi hamda rivojlanish (o’sish) jarayonida ota-onalaridan o’rgangan odatlar katta ahamiyatga ega bo’ladi.
Qush va sut emizuvchilarda uy instiktining borligini ularni halqalash orqali isbotlashgan. Hayvonlarni o’z iniga (uyiga) qaytish instinkti ko’pgina baliqlarda (osyotrsimon va lososimonlarda) ham borligi isbotlangan.