O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi buхоrо davlat univеrsitеti

3.4. Yorug’likning turli materiallarda yutilishi 
Yorug’lik biror muhit orqali o’tganda hamma vaqt u qisman 
yutiladi, bu yutilish nurlanish energiyasini issiqlikka va boshqa tur 
energiyalarga aylanishi bilan bog’liqdir.
Yorug’likni zaif yutadigan moddalar shaffof moddalar, kuchli 
yutadigan 
moddalar 
shaffofmas 
moddalar 
deyiladi. 
Biroq, 
moddalarning bunday bo’lishi nisbiy xarakterga ega, chunki shaffoflik 
faqat modda tabiatiga emas, balki bu modda qatlami qalinligiga ham 
bog’liq bo’ladi. Haqiqatdan ham, masalan alyuminiy shaffof emas, 
suv esa shaffof deb qabul qilingan. Holbuki, alyuminiyning juda 
yupqa qatlami yorug’likning yaxshigina o’tkazadi, suvning qalin 
qatlami amalda shaffof emas (okeanning chuqur qatlamlarida amalda 
to’la qorong’ulik bo’ladi). 

---

85 
Bizga ma’lumki, to’lqin uzunligi 

desak, u holda tekislik 
davrdagi yorug’likning tezligi 
T
c
/

=
gat eng bo’lib, 


=
T
/
2
ekanligini nazarda tutsak, 


2
/
=
c
bo’ladi. Bu yorug’likning 
to’lqin tenglamasi 
)
/
2
sin(
)
/
(
2
sin
)
/
/
(
2
sin
x
y
t
A
y
yt
A
y
t
A
x







−
=
−
=
−
=
(3.19)
ko’rinishida ifodalanadi. Yorug’lik to’lqinining o’tishi muhit 
zarralarining tebranishi bilan birga sodir bo’lgani uchun to’lqin bilan 
birga muhit tebranishlar energiyasi ham kuchayadi. To’lqinning vaqt 
birligi ichida nurga perpendikulyar bo’lgan yuza birligidan olib o’tgan 
energiya miqdori to’lqin intensivligi bo’lib, jarayonni miqdoriy 
baholash uchun yorug’lik intensivligi 
J
tushunchasi kiritiladi.
Yorug’likning intensivligi deb (yoki yorug’lik oqimi 
energiyasining 
zichligi 
deb) 
yorug’likning 
yorug’lik nuriga 
perpendikulyar bo’lgan 1 
m
2 
yuzadan 1 sek davomida olib o’tilgan 
energiya miqdoriga aytiladi. 
Monoxromatik 
nurlarning 
parallel 
dastasi yutuvchi modda, ya’ni toza shisha 
yoki 
plyonka 
plastinka 
sirtiga 
perpendikulyar tushayotgan bo’lsin (3.5 -
chizma). 
Shisha yoki plyonka plastinka ichida 
uning sirtidan 
x
masofada 
dx
cheksiz yupqa 
qatlamda 
yorug’lik 
intensivligining 
o’zgarishi dJ
x
qatlamning qalinligiga va 
qatlamga 
tushayotgan 
yorug’lik 
intensivligiga 
proporsional 
bo’ladi:
dx
kJ
dJ
x
x
−
=
(3.20) 
bu yerda k – shu moddaning yutish 
qobiliyatini 
xarakterlovchi 
yutish 
koeffitsienti bo’lib, qatlamning qalinligiga bog’liq bo’lmaydi. Minus 
ishorasi 
dx
qatlamda yorug’likni zaiflashtirishni bildiradi. (
0

x
dJ
)
x
J
ni 3.20 tenglikning chap tomoniga o’tkazamiz va hosil qilingan 
ifodani 
a
plastinkaning butun qalinligi (
0
=
x
dan 
a
x
=
gacha hamda 
0
J
J
x
=
dan 
1
J
J
x
=
gacha) bo’ylab integrallaymiz. 


−
=
a
J
J
x
x
dx
k
J
dJ
0
1
0
(3.21)