O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi buхоrо davlat univеrsitеti

 
3.5-chizma
. 

---

86 
U holda 
ka
J
InJ
−
=
0
/
tenglik kelib chiqadi yoki 
ka
e
J
J
−
=
0
. Bu 
yerda 
0
J
- plastinkaga tushgan yorug’lik intensivligi, 
J
- plastinkadan 
o’tgan yorug’likning intensivligi (fransuz fizigi Buger 1979 yilda 
topgan). 3.21 formuladan: 
k
A
/
1
+
bo’lganda 
72
,
2
/
0

=
e
J
J
ekanligi 
kelib chiqadi. 
Shunday qilib, moddaning yutish koeffisienti shu moddaning shu 
qalinlikdagi qatlamiga teskari kattalik bo’lib, bu qatlamdan o’tganda 
yorug’lik intensivligi 
e
marta (taxminan uch marta) zaiflashadi. 
Turli moddalar uchun yutish koeffisientining qiymatlari turlicha 
bo’ladi: masalan: normal bosimiga 
k
ning qiymati havo uchun 
1
3
10
−
−
m
, shisha uchun 
1
1
−
m
, metallar uchun 
1
6
10
−
m
. Bundan shunday 
xulosa kelib chiqadiki, yorug’lik intensivligini 3 marta zaiflashtirish 
uchun 
mkm
m
a
1
10
/
1
6
=
=
qalinlikdagi metal qatlami, 
m
m
a
1
1
/
1
=
=
shisha qatlami, 
km
m
a
1
10
/
1
3
=
=
−
havo qatlami ekan. 
Umuman aytganda, har qanday moddaning ham oz yoki ko’proq 
darajada selektiv (tanlab) yutish qobiliyati mavjud bo’ladi, ya’ni 
yutish koeffisientining qiymati yorug’lik to’lqinining uzunligiga 
bog’liq bo’ladi. Masalan, shisha, suv bug’i, plyonka, sirtidagi 
kondensatsiya infraqizil nurlarni kuchli yutadi. Odatdagi shisha 
ko’rinadigan yorug’likni yaxshi o’tkazadi, biroq infraqizil nurlarni 
(to’qin uzunligi 
mk
2


) ancha zaiflashtiradi va ultrabinafsha 
nurlarni (
mk
38
,
0


) deyarli butunlay yutadi. Tirik o’simliklarning 
barglari ko’rinuvchi spektrning yashil (
mk
mk
60
,
0
52
,
0



) va to’q 
qizil (
mk
70
,
0


) sohalaridan tashqari butun sohasini kuchli yutadi: 
bunday yutishga barglarida bo’ladigan pigment xlorofill (yashil barg) 
sabab bo’ladi.
Yorug’lik filtrlari – shisha plastinkalar va ma’lum bo’yoq 
moddasi aralashgan jelatin plyonkalarining ishlashi tanlab yutishga 
asoslangan. Yorug’lik filtri spektrning qandaydir bir aniq qismini 
o’tkazadi, qolgan barcha qismlarini esa yutib oladi. Issiqxona effekti 
deb ataladigan hodisa ham tanlab yutishga asoslangan. Issiqxona 
tuprog’i odatda uchta issiqlik manbaidan qizitiladi: bulardan birinchisi 
issiqxona ramalari oynalaridan yoki polietilen plyonka sirtidan erkin 
o’tuvchi ko’rinadigan yorug’lik, ikkinchisi biologik yoqilg’i va 
uchunchisi maxsus (suv yoki elektr) isitish sistemalaridir. Qizigan 
tuproq temperaturasi uncha yuqori bo’lmay, u infraqizil nurlanish 

---

87 
ko’rinishda bo’ladi. Biroq aytib o’tganimizdek, oyna infraqizil 
nurlarni yutadi. Shu tufayli tuproq nurlanayotgan energiyaning ancha 
qismi issiqlikka aylanadi va issiqxonani qizdirishga xizmat qiladi. 
Shunday qilib, oynalar uzun to’lqinli nurlanish bilan issiqxonadagi 
issiqlikni isrof bo’lishidan himoya qiladi. Keyingi yillarda issiqxona, 
issiqxona limonariylarni tiniq yuzalar bilan qoplashda oyna o’rniga 
shaffof polimer – poliamid plyonkalar qo’llanilmoqda. Oynadan farq 
qilib, bu plyonka faqat ko’rinadigan nurlargina emas, balki 
ultrabinafsha nurlarni ham o’tkazadi va infraqizil nurlarni kuchli 
(90%) yutadi. Shu bilan birga juda elastik, yengil, yetarlicha 
mustahkam va ko’pga chidaydi. Plyonkaning bu sifatlari ayrim nodir 
o’simliklarni muhofaza qiladigan vaqtincha konstruksiyalar qurishga 
imkon beradi.
Poliamid plyonka ostida issiqxona effekti oyna ostidagidan 
kuchliroq bo’ladi. Poliamid plyonkalardan (va boshqa ba’zi shaffof 
polimerlardan) 
foydalanish 
qishloq 
xo’jaligi 
ekinlarining 
hosildorligini oshirish va hosil sifatini anchagina yaxshilashga imkon 
beradi. Yorug’likning har qanday moddaga ta’siri, jumladan, uning 
fizioligik ta’siri ham yorug’likning yutilishi bilan bog’liqdir.
Yerda yorug’lik ta’sirida bo’ladigan jarayonlardan eng muhimi 
shubhasiz fotosintezdir.