O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi buхоrо davlat univеrsitеti

3.5. Quyosh energiyasining qurilma ichida yutilishi 
Respublikamiz quyoshli kunlar eng ko’p (280-300 kun) 
bo’ladigan respublikadir. Shuning uchun bu yerda quyosh nuri 
energiyasidan foydalana bilishning eng katta imkoniyatlari mavjud. 
Mutaxassislarning olib borgan izlanishlariga ko’ra, respublikamiz 
hududida yil davomida to’g’ri keladigan energiya 4,86 10
14
kW soatga 
teng. Bunday ulkan energiyadan to’g’ri va samarali foydalanish 
borasida katta ilmiy tekshirish va tajriba ishlari olib borilib, ijobiy 
natijalar olinmoqda. 
Hozirgi vaqtda O’zbekistonda va boshqa serquyosh o’lkalarda 
quyosh nuri (radiatsiyasi)dan parnik, issiqxona, meva va sabzavotlar 
quritish qurilmalarida, sho’r suvni chuchuk suvga aylantirish uchun 
mo’ljallangan qurilmalarda, suv o’tlari (xlorella) yetishtirishga 
mo’ljallangan qurilmalar, qish faslida uylarni isitish va yoz oylari 
mikroiqlim yaratish uchun mo’ljallangan, parrandalar va chorva 
mollari boqiladigan xonalarni isitish va chigitga ishlov berish, 
fotoelementlar yordamida elektr energiyasi olish, xonadonlar, 
shifoxonalarni issiq suv bilan ta’minlashda ishlatiladigan suv isitgich 
va suv qaynatgich qurilmalarida foydalanilmoqda.
Quyosh energiyasi bilan ishlaydigan bunday qurilmalarning 
ayrimlari Toshkent, Buxoro, Samarqand, Qarshi, Farg’ona, Urganch, 
Guliston kabi shaharlarda sinab ko’rilib, ularning ba’zi turlari texnik 
maqsadlarda, qishloq xo’jaligida va uy-ro’zg’orda foydalanish uchun 
mo’ljallangan. Masalan, Qarshi davlat universiteti geliopoligonida 
qurilgan gelioissiqxona, meva-sabzavot quritishga mo’ljallangan 
quyosh quritgichlari, pilla qurti boqish va uylarni qishda isitishga, yoz 
oylari mikroiqlim yaratishga mo’ljallangan qurilmalardan samarali 

---

91 
foydalanilmoqda. Jumladan, yer osti issiqlik akkmulyatori ikki 
nishabli quyosh issiqxona meva quritgichi bir qavat tiniq shisha bilan 
qoplangan, ishchi maydoni 250 
m
2
, quyosh nurlari o’tadigan tiniq 
yuzasi 325 
m
2 
bo’lib, undan samarali foydalanilmoqda. Tiniq yuza 
orqali kun davomida (qish faslida) o’tadigan o’rtacha quyosh nurining 
miqdori 36 10
6 
kW
ga teng. Uning 75-80 foizi qurilma ichiga o’tadi. 
Shundan 40-45 foizi ichkaridagi havoni isitishga, 20-25 foizi tuproqni, 
10-15 foizi o’simliklarni va qurilma devorini isitishga sarf bo’ladi. 
Quyosh issiqxonasi ichiga o’tgan radiatsiyaning o’simlik barglariga 
yutilib, ichki energiyaga aylanadigan qismi 2 ga bo’linadi: 1-qisqa 
to’lqinli radiatsiya (QTR) yoki quyosh nurining integral qiymati 
deyiladi va unga 
0
,
4
3
,
0
−
=
q

mkm
to’lqin uzunlikdagi elektromagnit 
to’lqinlar mos keladi; 2-uzun to’lqinli radiatsiya (UTR) nur yoki 
issiqlik nuri to’lqinlari 
0
,
4

u

mkm
to’lqin uzunlikdagi 
elektromagnit to’lqinlar mos keladi. 
Shuningdek, QTR ultrabinafsha (
4
,
0


mkm
), ko’rinadigan (
75
,
0
4
,
0
−
=

mkm
) va infraqizil nurlar (
0
,
4
75
,
0
−


mkm
) ga 
bo’linadi. Bunda, infraqizil nurlarning o’zi ham (
2
,
1
75
,
0
−
=

mkm
) 
ga ajratiladi.
O’simlik bargiga tushgan 
Q
quyosh radiatsiyasining 
T
qismi 
yutiladi, 
A
qismi sochiladi va 
R
qismi esa o’tib ketadi. Demak, 
T
R
A
Q
+
+
=
(3.27) 
)
(
T
R
Q
A
+
−
=
ga nurning sochilish koeffitsienti deyiladi. 
Q
Q
R
R
/
=
ga nurning o’tish koeffitsienti deyiladi. 
Q
Q
T
T
/
=
ga nurning yutilish koeffitsienti deyiladi. 
Quyosh radiatsiyasining o’simlik bargida yutiladigan qismi ichki 
energiyaga aylangan foydali qismi deyiladi va solishtirma yutilish 
quyidagicha ifodalanadi:
J
J
Cd
K
0
ln
1
=
(3.28) 
bu yerda, 
C
- barg tarkibining konsentrasiyasi, 
d
- bargning 
qalinligi, 
0
J
- tushuvchi quyosh radiatsiyasi, 
J
- o’tuvchi quyosh 
radiatsiyasi. 
Bu koeffitsientni aniqlashda yuzaga keladigan qiyinchiliklarni 
bartaraf etish uchun o’simlik bargiga yutiladigan quyosh 
radiatsiyasini, 
R
va 
T
larni tajribada o’lchash orqali aniqlash qulaylik 

---

92 
yaratadi. O’simlikning rivojlanishi uchun sarflanadigan quyosh 
radiatsiyasi unga tushadigan energiya orqali ifodalanadigan satatsionar 
balans tenglamasi
Z
X
K
m
f
Q
Q
Q
Q
Q
A
J
J
+
+
+
+
=
+
)
(
2
1
(3.29) 
orqali ifodalanadi. Bu yerda, 
f
Q
- fotofiziologik jarayon, 
m
Q
- 
transpratsiya, 
K
Q
- o’simlik bargi va harakatlanadigan konvektiv 
issiqlik almashinuv. 
X
Q
- fluoressensiya, 
Z
Q
- bargning uzun 
to’lqindagi radiatsion balansi. 
Demak, gelioissiqxonalarda o’simlikda nur energiyasi statsionar 
balans energiyaga aylanishini (3.28) va (3.29) formulalarga asosan 
A
J
J
J
J
cd
A
J
J
K
Q
Y
)
(
ln
1
)
(
2
1
0
2
1
+
=
+
=
(3.30) 
formula yordamida hisoblash mumkin.