O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi buхоrо davlat univеrsitеti

Shisha va polimer plyonkalarning mexanik va optik xossalari.
Quyosh qurilmalarining ishlashi nurlanish oqimining tiniq yuzalarda 
yutilishi bilan aniqlanadi. Nurlanish oqimi qabul qiluvchining 
yoritilganligiga va qurilmaning tiniqligiga 
bog’liq bo’ladi. Odatda, tunuq yuza bir 
yoki bir necha qatlamdan iborat bo’lishi 
mumkin. Tiniq yuzalar (polimer plyonka, 
shisha h.k.) ni optik xarakteriskasi ularni 
tarkibiy tuzilishiga, qatlamlariga bog’liq 
bo’ladi.
Qatlam bir qavat bo’lganda, unga 
tushadigan nur oqimining bir qismi shu 
qatlamdan shochiladi (3.6-chizma), bir 
qismi yutiladi, qolgan qismi tiniq yuza 
orqali o’tadi. Tiniq yuzaga tushuvchi 
parallel nurlar oqimi nurlarning ikkinchi 
manbai sifatida qaralishi mumkin. Yorug’likning oqim kuchi 
J
bunda 
berilgan yo’nalishdagi nurlanishni xarakterlaydi. Tiniq yuzaga 
tushuvchi nur tushish yo’nalishidagi burchak bilan sochiladi va 
ma’lum bir qismi to’g’ri otadi. Bunday jarayonda nurlanish 
xarakteriskasi yorug’lik kuchi orqali belgilanadi. Odatda tiniq yuza 
to’lqinsimon bo’lib, bu sirtga tushuvchi parallel nurlarning bir qismi 
sochiladi, qolgan qismi esa yutiladi va bir-biridan uzoqlashib 
tarqaladi. Nurning berilgan yo’nalish bo’yicha tushishi natijasida 
ravshanlik koeffitsienti – sochilish asosiga, tiniq yuzaning nurni 
qutblantirishga, nurning spektr tarkibiga, tushish burchagiga, 
azimutiga bog’liq bo’ladi.
 
3.6-chizma 

---

89 
Tiniq yuza orqali o’tuvchi nurning ravshanligi 
B
va uning 
yuzadan sochilishi 

quyidagicha ifodalanadi.






=
=
0
2
0
1
B
B
B
B


(3.22) 
1
B
va 
2
B
lar tiniq yuzadan o’tuvchi va sochiluvchi nurning 
energetik yorqinligiga ega. 
0
B
- tiniq yuzadan faqat sochiladigan yoki 
o’tadigan nurning ravshanligi deyiladi. 

E
B
=
0
(3.23) 
bu yerda 
E
- tiniq yuzaning energetik yoritilishini bildiradi. 
,
T
t
va 
B
- tiniq yuza orqali to’g’ri va sochilgan nur o’tkazgichning 
to’la koeefitsientlaridir. 
A
- nur yutish koffitsienti. 
R
, 

va 

- tiniq 
yuzalardan sochilgan nurning to’la qiymatini ifodalovchi koeffitsienti 
va uning to’g’ri, sochilgan qismini ifodalovchi koeffitsientlardir. Bu 
kattalik quyidagicha bir-biri bilan bog’langandir. 





+
=
+
+
=
+
+


R
B
t
T
r
A
T
1
(3.24) 
Termodinamikaning II qonuniga asosan A.A.Gernin quyidagicha 
bu ufodalarni bir-biriga bog’laydi. 





=
=
=
−
−
−
D
D
D
D
D
D
T
T
B
B
t
t
(3.25) 





=
=
=
−
ji
ij
i
ji
ij
t
t
B
B


(3.26) 
i
, 
j
va 
d
- indeksda qo’yilgan kattaliklar. 
i
- burchak ostida 
tushuvchi nurni xarakterlaydi. 
j
- burchak ostida sochiluvchi nurni 
xarakterlaydi. 
d
- ideal nurlanishni xarakterlaydi.

---

90 
Agar belgining indeksida ikkitadan shu harflardan qo’yilsa, u 
birinchi holda nurlarning tiniq yuzaga tushishini va ikkinchi 
belgilardagi 
ikkitadan 
qo’yilgan 
indekslar 
sochilgan 
nurni 
xarakterlaydi. Tiniq yuzaning bir tomoni yuza tomoni ikkinchi 
tomonining orqa tomoni deyiladi. (-) minus ishorasi nurning yuza 
qismiga emas, orqa qismiga tushishini xarakterlaydi. 
(3.25) va (3.26) formulalar ko’rsatdiki, tiniq yuzaning nur 
o’tkazish koeffitsienti quyosh radiatsiyasining sochilgan qismi tiniq 
yuzaning qaysi tomoniga tushishiga bog’liq bo’lmaydi.