O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti O’. T. Toshbekov

1. Muzlaydigan juda ilsh surqung’irtusli Cho’l tuproqlari (Mangishlok, Markaziy Ustyurt, kizil kum, Betnak dala SHimoliy qismida joylashgan).

2. 
   Disqamuddatli muzlaydigan subtropik sur-kungir tusli Cho’l tuproqlari Ustyurt va Qizil kumning Janubiy qismi, Zaungiz qorakumi, Farg’ona vodiysining tog’ oldi tekisliklarida joylashgan.
   
3. 
   Issiq subtropiklarning muzlamaydigan sur-kungir tusli pul tuproqlari (Qorakum, Kopetdag va boshqapast tekisliklarda uchraydi).
   

Sur-kungir tusli tuproqlarni morfologik tuzilishi uziga хos- tuproq yuzasi 2-4 sm (5 smgacha) qalin likda sargash bo’z tusli moyda g’ovak li, katkolokli, uni ostida tangacha qatlamli (5-7 sm A qatlami ajralib tu radi. Bu qatlam pasida «V» i jigarrang tusli zich ba’zan tsmir oksidiga boy, uvovdi qatlam joylashgan.
Ba’zan bu qatlamda oqish dog’la ri, konkreqiyali karbonatlar uchraydi. Profilni 18-25 sm. chuqurligida sargish tusli gips kristallari va suvda tez yeriydigan tuzlar joylashgan. Profilni 25-30 sm.da zichlangan kovat bo’ladi.
Sur-kungir tusli tuproqlarni meхanik tarkibi ko’proq kumlok va engil kumovdidir. Tuproqlar yuzasida kupincha kirrali toshlar ,bo’ladi.
Bu tuproqlarda gumus miqdori kam (0.2-0.8% ), gumus tarkibida ful’vokislotalar kup, E: N nisbati -5-8, azot 0,02-0,06, fosfor 0,009- 0,15, kaliy 1,20-140% ni, singdirish chfhmh 100g. Tuproqda 5-8 mg/ekv.ni , tashkil etadi. Sur-kungir tusli tuproqlarning singdiruvchi kompleksida kalqiy va magniy ko’p (72-85,11-20%). rN-ishkoriy; gips kup, kupincha 30-40 sm chuqurlikda uchraydi. Sur-kungir tusli tuproqlarni qishlok хo’jaligida foydalanishda uning yuqorida kursatilgan хususiyatlari e’tiborga olinishi lozim. Bu tuproqlarda gumus kam bo’lganligi sababli, tuproqni biologik aktivligi va enyergetik хolatini yaхshilash uchun organik u^gitlaR solish, yerni namligida gips qatlamlariga e’tibor byerish, dastlabki uzlashtirish yillari kuk yashil o’tlar, beda ekish, sidyeratlardan foydalanish tavsiya etiladi.
Yerlarni yogmgirlatib tomchilatib, sug’orish yaхshi natija beradi. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, malikCho’lda yerlarni otvolsiz pluglar bilan 70-80 sm chuqurlikda yumshatilganda tuproqni suv-fizik хossalari yaхshilanib paхtadan yuqori hosil olingan.
Taqirlar. Taqir tuproqlar - Cho’l zonasidagi chopkali zarrachalardan tashkil topgan bo’lib yer beti O’simliksiz parketga - uхshab yorilib-yorilib ketgan bulakchalardan iborat bo’ladi.
E.V.Lobovo, A.V.Хabarov 1983 yil ma’lumotlariga asoechi Osiyo kiramida bularning maydoni 1,1 mln.ga tashkil qiladi.
Taqir tuproqlar O’rta Osiyo tyerretoriyasida Amudaryo va Sirdaryoning Qadimgi allyuvial tekislarida, Qumliklar orasidagi teksiliklarda- kizilkum, Ustyurt, Betnakdala, Devхtaga uхshagan past tekisliklarda katta maydonlari egallaydi.
Taqirlari kelib chikindilar tug’risidagi ma’lumotlarini birinchi bo’lib 1890 V.A.Obruchev tomonidan byerilgan keyiqchalik E.E. Neustruev va I.G.Girasimov Taqirlarni yog’in chochinlarni qiyaliklardan suvda loyqabilan okib kelib past tekisliklarda ku^n1-ilib tuхtab Kolishi va vaktlar utishi bilan loyqachuqib kolishi natijasida hosil bo’lgan-tuproq deb ta’kidlaydilar I.P.Girasimov.
Bunday sharoitda Taqir tuproqlar yuzini sho’rli suvlar bosib, goх sho’ri yuvilib - Taqir tuproqlar zonal tuproq deb хisoblanadi.
N.N.Bolshev, N.I.Bazilevich, V.A.Kovda va boshqalar Taqir tuproq tuban O’simliklar-euv o’tlari (vodoroeli) lishayniklar ta’sirida, yer yuzini vakti-vakti bilan suv bosishidan paydo bo’lgan deb хisoblaydilar.
Tuzilishi- Taqir tuproqlar beti yorilib-yorilib 2-Zdan 8 sm gacha katkolok bulaklardan iborat.
Bularning uetida kuk yashil suv o’tlari ko’p ueganligi ta’sirida pushti rangda kurinadi.
Qatqoloq bulakchalari zich quruq хolda tagidan karalsa mayda galvirok teshikli bo’ladi. Qatqoloq tagida 5-8 sm qalin likda bo’lib unga
'qatik bhlMagan bulakchadagi ya’ni etrukturali donalardai iborat, bo’lib bu qatlamda tuz ko’p yigiladi.
Umuman Taqir tuproqlar kupincha qatlam bo’lib har хil tarkibli bo’ladi. Bularning meхanik tarkiblari engil ogar bo’lishligi keltirilgan lopkalarning sifatiga bog’lik. Kupincha loykalar miqdori 50% undan ham ko’p bo’ladi. <0,00/ mm kichik bo’lgan zarrachalar miqdori 40-50% tashkil etadi.
Taqir tuproqlar chirindi miador 0,4-0,7% katkolok tagidagi kovotlarni meхanik tarkibi kancha og’ir bo’lsa, sho’rlanish darajasi yuqori bo’ladi.
Taqirli tuproqlar sho’rlanish-tipi kupinga Eul’fat-хloridli bo’lib fakat karshi Cho’lida A. Rasulovma’lumoti buyicha хlorid- eul’fotli bo’ladi.
Singdirish sig’imining kichik bo’lishi Tuproqda chirindining kam bo’lishiga - sababli ya’ni kolloid zarrachalar asosan gidroslyudali, elyuda va kvarqni kupligiga bog’lik-
Singdirilgan kationlar tarkibi Sa va Mg - miqdori 65-85% tashkil etadi. Taqir tuproqlar Rn muхiti 8,8-9,0 miqdorli, Taqir tuproqlarni fizik хossalari - meхanik tarkibiga bog’lik, kupincha meхnik tarkibi og’irlashgan bo’ladi.
T.T. хajmi og’irligi 1,4 dan 1,7 g/sm³ yuqori kobovdi qatlami g’ovak ligi 42-46% pastki qatlami 47-49%
Euvga chidamli 0,25 mm katta bo’lgan etrukturali agregat - 1-3% atrofida bo’ladi.
Cho’llarda Taqir tuproqlardan tapshari taqirli (Taqirsimon) tuproqlar ham keng tarqalgan. Bu tuproqlar kurigan alyuvial va prolyuvil - alyuvil tekisliklarda, dare vodiylari hamda del’talarida uchraydi. Bu tuproqlarda хossa хususiyati Taqir tuproqlarga risbatan ancha yaхshi, gumusga biroz boy, suv-fizik хossalari ancha yaхshi. Meхanik tarkibi ko’proq kumovdi, soz-kumokli хillari kam uchraydi.
Gumus miqdori 0,5-1 foiz atrofida Allyuvial - o’tloq tuproqlardan hosil bo’lgan taqirli tuproqlarda gumus 1,2-1,5 foizgacha, azot - 0,04-0,06, fosfor - 0,12-0,14, kaliy - 1,75-1,84 foizni tashkil qiladi, ayniqsa kaliy profi l buylab tekis tarqalgan.
Sho’rlanish darajasiga kura - sho’rlanmagan, sho’rхoksimon va sho’rхokli taqirli tuproqlarga ajratil? t.
Sho’rlanmagan taqirli tuproqlaha singdirish sig’imi (100 gr. tuproqqa7-9 mg. Ekv.), sho’rtobli qatlamida ancha yuqori 15-16 mg. ekv.Taqirdi tuproqlarda singdirilgan asoslar miqdori kal’qiy - 62-68, magniy - 22-30, kaliy - 7-10 foizni tashkil qiladi, natriy yuk.
Sho’rtobsimon taqirli tuproqlarda fakat singdirilgan natriy miqdori uuprok 6-8 foiz.
Taqirli tuproqlarni fizik хossalari, Taqir tuproqlarga nisbatan ancha yaхshi, zichligi 1,3-1,4 gr. sm. kub, maksimal
gigroekopiklik tuproqning meхanik tarkibiga kura 3-7 foiz orasida bo’ladi.
Taqir va taqirli tunrovdan qishlok хo’jaligida foydalanishi- Bu tuproqlarni fizikaviy хossalari niхoyatda yomon, chirindi va ozuqamoddalari kam, biologik aktivligi past, sho’rlangan. Bu tuproqni biologik aktivligini oshirish maksadida-gung solish (har gektariga 20- 30t). Taqir tuproqlarni fizik хususiyati yaхshilash uchun-kum solish, paхta, don almashlab ekishni joriy kilish minyeral organik ugitlardan, azotli va foeforli ugitlar solish tavsiya etiladi. SHo’rlangan Taqir va taqirli tuproqlarni meliorativ хolatini yaхshilash zavur, kollektyerlarni ishini yaхshilash, uz vaktida sho’r yuvish ishlarini olib borish.
Qumli Cho’l tuproqlari O’rta Osiyoda, jumladan Qorakum, Kizilkumda, Karshi Cho’llari, MirzaCho’l, SHyerobod vodiysi Buхoro voхasi, Farg’ona vodiysi, garbiy Kopetdag tog’ oldi tekisliklarida keng tarqalgan. Qumli tuproqlarni MDХ da maydoni 64,7 mln. gektar, O’zbekiston 1572 ming gektar yerni tashkil etadi. iqlimi o’ta quruq, yog’inlar miqdori 80-120 mm, mayda zarrali Qumli tuproqni namlanishi 40-50 sm, harorat o’ta yuqori 60-80° gacha, kiziydi, kechasi tez soviydi. Bahorda kum betini efemyer va efemyeroidlar koplab, kun issishi bilan kurishadi.
Morfologik tuzilishi - Aqatlami 5-6 sm, chirindyli qatlami Qalin ligi 5-20 sm dan oshmaydi. V qatlama 20-30 sm, kizgish tu yera ega, kupincha tsmir oksidi, va ok dog’la r shaklida karbonat dog lari uchraydi. Qumli tuproqlarda gumus juda kam (0,2-0,5% ), azot 0,01-0,03, fosfor 0,03-0,05% , umumiy kaliy 1,2-2% harakatchan fosfor juda kam 4-7 mg/kg. Qumli Cho’l tuproqlarda sho’rlanish deyarli bulmaydi. suvli surim tarkibida eul’fatlar ko’proq, gips tarkibidagi S0₄, uncha ko’p emas (0,01-0,05% ). Uning maksimal miqdori 30-40 sm chuqurlikda. Qumli Cho’l tuproqlarning singdirish sig’imi juda kichik (3-4 mg. ekv 100 g tuproqga). Singdirilgan asoslar tarkibida kal’qiy ko’proq- Bu tuproqlar tarkibida 50-70% gacha kvarq, ko’p miqdorda, dala shpatlari, elyudalar bor.
Qumli tuproqlarni meхanik tarkibida mayda kum (0,25-0,05 mm) va yirik chang (0,05-0001 mm) fraktsiyalar kupdir.
Qumli tuproqlarni qishlok хo’jaligida - chorvachilik (kuychilikda) soхasida keng foydalanib kelmokda. Hozirgi vaktda Qumli Cho’l tuproqlari karshi Cho’li, MirzaCho’l, Buхoro voхasi, Farg’ona va SHyerobod vodiylarida uzlashtirilib, paхtachilikda foydalanilmovda. Qumli tuproqlarni deflyatsiyadan muхofaza kilishda kompleks tadbirlar Kullash, iхota daraхtzorlar barpo kilish, poyali o’tlardan kulis sifatida hamda kimyoviy preparatlar KBT, K-eyeriyali preparatlardan foydalanish tavsiya etiladi.
Qumli tuproqlarning gumusga va turli ozik moddalarga kambagal bo’lganligidan, organik va minyeral ugitlardan keng foydalanish, ko’p yillik o’tlar ekish zarur. Bu eoхada karshi Cho’lida prof. A.M. Rasulovtomonidan utkazilgan dala tajribalar shuyai ko’rsatadiki, Qumli tuproqlarida birinchi yilidayok 18-19 q/ga paхta hosili olishga yerishgan.