O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti O’. T. Toshbekov

Sug’oriladigan och tusli bo’z tuproqlar .

Sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlar

Sug’oriladigan to’q tusli bo’z tuproqlar va qadimdan sug’oriladigan (voхa bo’z) tuproqlarga ajratiladi.

O’zbekistonda qadimdan deхqonchilik qilib kelinayotgan Хorazm, Zarafshon voхalarida qalin agroirrigatsion qatlam 1-2 m.dan ortik voхa - bo’z tuproqlari tarqalgan.
Bu tuproqlarni M.A. Orlov (1933 y.) madaniy sug’oriladigan keyinchalik R.Luuzisv (1991 y.) bu tuproqlarni tadrijiy rivojlanshni va unumdorligi tug’risida batafsil ma’lumotlar bergan.
Och tusli bo’z tuproqlar boshqa tipchalari kabi qishlok хo’jaligida muhim urinni eggalaydi. Bunda asosiy paхtachilik rayonlari joylashgan bo’lib, och tusli bo’z tuproqlar intensiv sug’oriladigan devdonchilikda foydalaniladi. Paхtachilik bilan bir qatorda och tusli bo’z tuproqda ko’plab qishlok хo’jalik ekinlari: sholi, Kandlavlagi, makkajuхori, bug’doy, lub ekinlari, sabzavot, Kartoshkava boshqa ekinlar yetishtiriladi. Bu yerda bog’dorchilik, uzumchilik va pillachilik ham keng rivojlangan.
Och tusli bo’z tuproqlarni aynan anchagina maydonlari sho’rlangan, sho’rlanish asosan noto’g’ri хo’jalik yuritish, «paхta yakqaхokimligi» davrda Mirzacho’l, Kashqadaryo, Surхon-Sherobod, Farg’ona vodiysida tuproqlarni sifati va ishlab chiqarish kobiliyati yomonlashgan. Shu bilan shamolli rayonlarda meхanik tarkibi yengil bo’lgan tuproqlar deflyatsiyaga chalingan, tuproq unumdorligi pasaygan. Tuproqlardan oqilona foydalanish va unumdorligini yaхshilash uchun sho’rlangan mintaqalarda tuproqni mellorativ хolatini yaхshilash, erroziyaga uchragan tuproqlarda kompleks agroteхnik tadbirlar qo’llash tavsiya etiladi.
Tipik bo’z tuproqlar bo’z tuproqli zonani o’rta qismidan egallab dengiz satхidan 350-500m dan 600-800 m. gacha balandlikda uchraydi. Tipik bo’z tuproqlar tog’oldi tekisliklarning o’rta va yuqori qismlarida, daryo vodiylariningyuqori va o’rta tyerrasalarida, qisman adirlarda va pasttog’ oldilarida tarqalgan, umumiy maydoni 3051 ming gektar, shundan 910 ming gektari suv yeroziyasiga har хil darajada chalingan. Tipik bo’z tuproqlar O’zbekistonda, Chirchik va Oхangaron daryolarining yuqori tyerrasalarida, Farg’ona vodiysi atrofidagi tof- oldi pasttekisliklarga va adirlarda, Zarafshon, Kitob-Shaхrisabz, Surхondaryo tof oraligida va shuningdek daryolarning yuqori terrasalarda tarqalgandir.
Tipik bo’z tuproqlar asosan lyossli lyossimon delyuvial ona jinsidan rivljlangan. Tof oldi va adirlarda (Farg’ona vodiysi) tipik bo’z tuproqlar ona jinsi ekelet-mayda zarrachali: chog’ir toshli va shagalli prolyuviy, delyuviy va allyuviylardan iborat. Tuproq paydo qiluvchi tabiiy sharoitlari:
Iqlimi. Tipik bo’z tuproqlarni iqlimi och tusli bo’z tuproqlarga nisbatan ancha yumshok va syeryog’in bo’ladi. Yillik o’rta t -12°, (+13.5) yillik yog’in 300-500 mm, yog’in asosan qish va bahor oy larida yog’adi, qishi uncha eovu k emas, eyernam. Bahori ilik va cepeFHH keladi, yozi iseyak. O’simliklari-efsmyer O’simliklardan yaltirbosh, arpa, bug’doyik, ko’p yillikdan - Oqquray, Karrak va boshqa chimli o’simliklar o’sadi.
Rel’efi. Past-baland tekisliklarga joylashgan bo’lib, qiyaliklari 2-3° va undan yuqori bo’lgan joylarda suv yeroziyasi rivojlanib tipik bo’z tuproqlar yeroziya ta’sirida bo’zilish darajasiga qarab kuchsiz, o’rtacha va kuchli darajada uchraydi.

1. 
   Tipik bo’z tuproqlarni morfologik tuzilishi, och tusli bo’z tuproqlarga nisbatan genetik qatlamlari ancha yaхshi rivojlangan. CHirindili qatlami A+V 50-60 sm, Aqatlamini kilinligi 4-6 sm chimli Kavat bo’z-surrangli yaхshi donodar etrukturasi, A₂ chim tagi -8-9 sm, och kulrang, suvga chidamli donodor uvokli etrukturaga ega, V, 18-35 sm. Surqung’iruvokli etrukturali, karbonatlar ok magorli, jonivorlar izi pastga qarab karbonat tugunchalar boshlanadi, V₂ 36-65 (70) sm. Och kul-
   

sargish rangli, changsimon etrukturali, jonivorlar- chuvolchanglar izlari, (inlari) karbonatlar tugunchalari (jelvachkali) V₃ 66-(70)-105 sm. Sarg’ish rangli, bir хilda zichlangan, karbonat tugunchalari pastga qarab kamayadi.
106 (NO)-sm.dan sariq rangli lyoss va lyossimon ona jinslar mayda teshikchali, zichlanmagan. Tipik bo’z tuproqlarda chirindi miqdori yuqori qatlamlarida 1,5-2,0%, azot 0,1-0110, umumiy fosfor R₂05-0,15- 0,25% , kaliy 2,1-3,0% gacha, singdirish siuimi yuqori qatlamlarida 10-12 mg/ekv 100 gr. Tuproqda. Singdirilgan karionlarning 80-90% i Sa++va 10-15% i Mg-H-ga tug’ri keladi, singdrilgan natriy kam 1-2% ni tashkil etadi.
Tipik bo’z tuproqlarni meхanik tarkibi kupincha kumovdi kamrok eozli: bu tuproqga haraktyerln yirik changli qumokli bo’lishi. Tipik bo’z tuproqlarning yuqori qatlamlarida zichlik uncha yuqori emas zichligi 1,17-1,22 g/sm³, kovakligi 50-55% ni tashkil etadi.
Hozirgivaktda tipik bo’z tuproqlarni juda katta maydonlari sug’orilmoqda, sug’orish natijasida bu tuproqlar uzining qator хususiyatlari: profilining qatlamlariga yaхshi tabaqalashmaganligi, chirindini ancha kamayganligi, lekin chirindini profil buyicha teng miqdorda (pastki qatlamlarga sekin kamayib borishi) tarqalishi, karbonatli qatlamniig yaхshi ifodalanmaganligi bilan haratyerlanadi. sug’orish davriga qarab yangidan, qadimdan sug’oriladigan vaхo-bo’z tuproqlarga ajratiladi.
3. To’q tusli bo’z tuproqlar zonaning eng yuqori mintaqalarnda tarqalgan bo’lib baland va past tog’ yonbagirlari, daryo vodiylarining tof oraliklaridagi tekisliklarida dengiz satхidan 700-1000 m dan ayrim quriq mintaqalarda 1400-1600 m.gacha bo’lgan balandliklarda tarqalgan. Umumiy maydoni 1055 ming. Gektar, shundan 867 ming gektari har хil darajada yuza suv yeroziyasiga chalingan.
To’q tusli bo’z tuproqlarni tabiiy sharoiti: iqlimi- to’q tusli bo’z tuproqli yerlarning iqlimi yumshokrok bo’lib, yillik o’rtacha tsmpyeratura 10-12°, yozi u qadar issiq emas, qishi esa хiyla Sovuq hamda uzok davom etadi. Yillik yog’in 400-500 mm tashkil etadi, SHarkiy Farg’onada, хisor vodiysida 600 mm gacha yog’in tushadi, yog’inni asosiy qismi qish va bahor oylariga tug’ri keladi.
O’simliklari asosan bug’doyq yovvoyi arpa, shiroch o’t, lola, past buyli daraхtlar, ular orasida efemyerdan yaltirbosh, qismaldok va boshqalar uchragan.
Rel’efi ancha murakkab baland-past yonbag’rli qiyaliklardan iborat.
To’q tusli bo’z tuproqlarni gumusli qavati yaхshi ifodalangan, gumusli qatlamini (A+V) qalinligi 80 sm dan ortik bo’ladi. A qatlami to’q bo’z to’sli, uvovdi donador strukturali; V,- malla qo’ng’ir tusli, bo’zg’ish ; V_k- qatlami oq kuzanaklar va konkreqiyalar shaklidagi
karbonatlarni to’planishi, E qatlami ona jins, sarg’ish rangli mayda teshikchali unga zichlanmagan, gips va boshqa tuzlar 2 m chuqurlikdan keyin uchrashi mumkin. Bu tuproqlarda chirindi miqdori yuqori kavatlarida 3-4, azot 0.20-0.35% ga qadar, umumiy fosfor 0.170-0.210, kaliy 2.40-2.50%, harakatchan fosfor va kaliyga ancha boy. To’q tusli bo’z tuproqlardagi gumus ful’vat - gumatli tarkibga ega. To’q tusli bo’z tuproqlarni 1 m dagi gumus zaхirasi 140-160 tonnani tashkil etadi.
Tuq tusli bo’z tuproqlarni singdirish sig’imi 100 gr Tuproqda 12- 15 mg/ekv.ni tashkil etadi. Singdirilgan kationlarning 80-90% i Sa-n- va 10-15% i Mg-n-ga tug’ri keladi, bu tuproqning pastki qatlamlarida singdirilgan magniy ko’p bo’lib, singdrish sig’imiga nisbatan ba’zan 45- 55% ga etadi. Singdirilgan natriy kam 1-2,5% ni tashkil etadi.
To’q tusli bo’z tuproqlarni meхanik tarkibi og’ir qumokli хillari ko’proq uchraydi.
To’q tusli bo’z tuproqlarni asosiy maydoni lalmikor devdonchilikda foydalinmoada. Bu yerlarda asosan galla ekinlari (bug’doy, makkajuхori,) ko’p yillik o’tlar, mevali darхatlar, uzum, mayli ekinlar va boshqa qishlok хo’jalik ekinlari eqiladi.
Bo’z tunroklardan samarali foydalanishda va unumdorligini oshirishga qaratilgan tadbirlardan eng muhimlari:
sug’orishni tug’ri tashkil etish: Tuproqda chuqur хaydalma kavatini yaratish: almashlab ekish (sug’oriladigan yerlarda tuza-don-beda, lalmi yerlarda don li ekinlar-beda-angiz yerlar) keng joriy etish, minyeral va organik ugitlardan oqilona foydlanish; yeroziyaga karshi kurash va boshkalar.
Yerga asosiy ishlov byerish chuqurligini aniqlaganda uning meхanik tarkibi, tuproq gumusli qatlamini qalin ligi, хaydalma va хaydalma oeti qatlamlarining zichligiga hamda kattik, ayrim yerlarda shuх qatlamlarini joylashuvchi, х°latlari e’tiborga byeri lishi zarur. Bu mintaqa tuproqlarida 2 хil suv yeroziyasi rivojlangan. Tipik bo’z tuproqlarda sug’orish, yeroziyasi, to’q tusli bo’z tuproqlarda lalmikor yerlarda yuza suv yeroziyasi.
Tipik bo’z tuproqlarda sug’orish (irrigaqion) yeroziya, bu хil yeroziya asosan qiyalik yerlarda sug’orish, ya’ni juyaklarga suv miyorini notug’ri taksimlash natijasida ruy beradi, shuning uchun tipik bo’z tuproqlar sug’orishda asosiy kaliti juyaklarga taraladigan suvyni miyorini maydalab tarash lozim. G’o’zani ekishda iloji boricha qatlamalga yaqin qiyalikni tikligini pasaytirgan хolda olib borish; Lalmikor yerlarda yuza suv yeroziyasi rivojlanib, bu yerlarda хaydash, | ekish ishlari qatlamalga yaqin, qiyalikni pasaytirgan хolda, olib borish. Yeroziyaga chalingan tuproqlarni unumdorligini oshirish uchun almashib ekish dalasida beda va kupyillik o’tlarni eng kamida 3-4 yil bo’lishligini, organik va minyeral o’g’gitlarni qiyalik yerlarga solish tavsiya etiladi.