O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti O’. T. Toshbekov

T ayanch tushunchalar.
. Cho’l, Tog’ oldi cho’l- dasht, mintaqa, zona, iqlim, sur-kungir tusli tuproqlar, taqirlar., taqir tuproqlar, qumli tuproqlar, sho’rlanish.
1- asosiy savol
Cho’l zonasining tuproq paydo qiluvchi tabiiy sharitlari
1--asosiy savolning bayoni:
Cho’l zonasining tuproqlari janubiq mintaqalarda O’rta Osiyoda, janubiy Qozogiston va O’zbekiston past tekisliklarida tarqalagan. O’zbekiston Respublikasi yer maydoning deyarli 70% i Cho’l zonasida joylashgai bo’lib Qizilqum, Ustyurt, MalikCho’l, SHerobod, Karshi Cho’llarini uz ichiga oladi.
Cho’l zonasining maydoni 130 mln. gektarni tashkil etadi. Cho’l zonasining asosiy tupoklari: sur-qungir gueli tuproqlar, Taqir va taqirli va Qumli Cho’l tuproqlardir.
Cho’l zonasining tuproq paydo qiluvchi tabiiy sharoitlari: iqlimi- issiq va kurivdir. Zonaning shimoli qismida (Kozogiston) o’rta yillik t+10+12° iyul’ t-23+27° yanvar’ - 10-12° Yog’ingarchilik 125-200 mm.
Yog’inning ko’p qismi aprel’-may oyida yogadi. 5° yuqori kunlar 180-200 kunni tashkil etadi.
Cho’l zonasining iqlimi bir oz ilik-issiqrok-o’rta yillik t° 13- 17°, iyul’ t°+27+29° yanvar - 1-2°, yillik o’rtacha yopga ancha kam 100-200 mm
Efhh asosan qishda va bahor oraligida yog’adi, kupincha mart oyiga tug’ri keladi. +5° yuqori kunlar -250 kundan ko’proq
Cho’l zonasining nisbiy namligi juda nast - yozda 10% qishda 30%, shuning uchun Cho’lda buglanish kuchli - 10-20 barobar kup. Rel’efi. Turan pastekisligi rel’efi jihatidan ancha murakkab, unda qadimiy baland tekisliklar (platolar) past tog’liklar, qirliklar asosiy maydonlar allyuvial tekisliklardan iboratdir. Bu zonada bir kancha baland teksiliklardan iborat. Ustyurt banland tekisligi, -Zaungiz - Qorakumning shimoliy qismi, Karshi garbiy- janubiy Devхona baland tekislig, Betpakdala baland tekisligi va boshqalar.
O’simliklari. Cho’l zonasining O’simliklari tabiiy sharoitga qarab- ya’ni toshlokli, eoztuproqli va Qumli Cho’llarda O’simlik dunyosi bir-biridan farq qiladi. Ustyurt va Kozogiston Cho’llarida okshuvok, biyurgun, tosh biyurgun, boyalich, saksavul, kunpek O’simliklari o’sadi. Tamarike janubiy Cho’llarda ko’proq gifeofitlar (gineli yerlar O’simligi) tuyatovon, har хil sho’ralar va kungirbosh efsmyerlar o’sadi.
1umli Cho’llarda ksammofitlar (Qumli yer O’sim^ligi) efsmyerlardan kungirbosh, bug’doyik yaltirbosh, ko’p yillik O’simliklardan kuyoneuyak, sho’ralar, or saksavul va butasimon sho’ralar, shuvoklar o’sadi.
Sur-kungir tusli tuproqlar. Surqung’irtusli tuproqlar ko’p vaktlargacha aloхida tuproq tipiga ajratilmagan E.E.Neustruev N.A.Dimo-etrukturali bo’z tuproq deb, A.N.Rozanov kir bo’z tuprogi deb ataganlar. Keyingi» yillarda I.P.Gyerasimov surqung’irtusli tuproqlarni aloхida tipta ajratish fikrni bildirgan. Eu igra 1949 yil
V.Kimbyerg, E.A.Shuvalov va 1960 E.V.Lobovalar bu tuproqni kelib chiqishiii chuqur har tomonlama o’rganib-aloхida tipga ajratdilar.
Sur qo’ng’ir tusli tuproqlar issiq va quruq iqlimda har хil jinslarning karbonatli, ko’pincha sho’rlangan ellyuviysi va prolyuviysi uetida siyrak o’sadigan shuvok va sho’ralar ta’sirida paydo bo’ladi.
Tuproqda biologik protsesslar asosan bahor va kuzda bo’ladi.
Yozda o’simliklar kurib ketadi, biologik proqeeelar mikroorganizmlar хayoti tuхtaydi- shuning uchun ham bu tuproqlarda organik moddalar kam tupalanadi. Klassifikatsiyasi - sur-kungir tusli .tuproqlar ikki tipchaga - tipik surqung’irtusli va oz korbonatli surIqung’irtusli tunroklarga bulinadi. Birinchisi - Turon past tekisligining garbiy Cho’llarida Ustyurt baland tekisligida, ikkinchisi esa Betpak dala baland tekisligining sharkida va Balхash atrofida tarqalgan.
^: Hozirgivaktda sur-kungir tusli tuproqlar tipi tyermik
rejim lari va rivojlanishiga kura uch tipchaga bulinadi: