Oʻzbеkistоn rеspublikasi оliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti

4-jadval Jahon valyuta, kredit va moliya bozorlari: ishtirokchilari va tarkibiy

tuzilishi

Milliy ishtirokchilar	Bozorlarning tarkibiy tuzilishi	Xalqaro ishtirokchilar
Korporatsiyalar	Valyuta bozorlari, shu jumladan yevrovalyutalar bozori	Xalqaro korporatsiyalar, Transmilliy korporatsiyalar
Banklar va ixtisoslashgan kredit-moliya institutlari, shu jumladan sug’urta kompaniyalari	Ssuda kapitallari bozorlari: a)pul bozori b)kapitallar bozori v)yevrobozor	Xalqaro banklar, transmilliy banklar Ixtisoslashgan kredit-moliya institutlari, shu jumladan sug’urta kompaniyalari
Fond va tovar birjalari	Moliyaviy bozorlar	Eng yirik fond va tovar birjalari
Davlat	Sug’urta bozorlari Oltin bozorlari	Xalqaro valyuta-kredit va moliya tashkilotlari

3. Jahon valyuta bozorining kon'yunktura mexanizmi va unga ta'sir etuvchi omillar

Jahon valyuta bozorining kon'yunktura mexanizmi deganda odatda ushbu bozorda valyutalarga bo’lgan talab va taklifning shakllanish mexanizmi tushuniladi. Bozorning kon'yunktura mexanizmi murakkab bo’lib, uni o’rganish moliyaviy vositachilar uchun nihoyatda muhimdir. Chunki bozorda, operatsiyalar o’tkazish jarayonida, qaror qabul qilish uchun moliyaviy vositachilar ma'lum bir tahliliy ma'lumotlarga asoslanishi kerak.

Rivojlangan davlatlar amaliyotida bunday tahlilning 2 uslubi, ya'ni fundamental va texnik tahlil usullari mavjud.

Texnik tahlil - bu, asosan grafiklar yordamida, baholarni kelgusidagi harakat yo’nalishini prognozlash maqsadida bozor dinamikasini o’rganishdir. "Bozor dinamikasi" atamasi, texnik tahlil ixtiyorida bo’lgan baho, hajm va ochiq manfaatdan iborat 3 ma'lumot manbasini o’z ichiga oladi.

Texnik tahlil quyidagilarga asoslanadi:

1. 
   bozor barcha narsalarni hisobga oladi;
   
2. 
   baholar harakati tendensiyalarga bo’ysungan;
   
3. 
   tarix qaytarilmoqda.
   

Bozor barcha narsalarni hisobga oladi. Ushbu tushuncha texnik tahlilning asl mazmunini tashkil etadi. Texnik tahlilchi faraz qiladi, f'yuchers tovar shartnomasi bahosiga ta'sir eta oladigan iqtisodiy, siyosiy, psihologik va har qanday sabablar albatta o’z aksini tovar bahosida topadi.

Bundan kelib chiqadiki, bozor ishtirokchilaridan talab etiladigan narsa - bu, baholar harakatini sinchkovlik bilan o’rganishdir. Boshqacha qilib aytganda, talab va taklif dinamikasidagi har qanday o’zgarish baholar dinamikasida aks etadi. Agar talab taklifdan yuqori bo’lsa baholar o’sadi. Agar taklif talabdan yuqori bo’lsa baholar pasayadi. Bular har qanday iqtisodiy prognozlashtirish asosida yotadi. Texnik tahlilchi esa bu masalaga boshqacha yondoshadi va quyidagicha fikr yuritadi: agarda bozorda baholar qandaydir sabablarga ko’ra ko’tarila boshlagan bo’lsa, demak talab taklifdan yuqoridir. Demak, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar

bo’yicha bozor "ho’kizlar" uchun qulaydir. Agar baholar pasayib borayotgan bo’lsa unda bozor "ayiqlar" uchun qulaydir.

Talab va taklifning chuqur mexanizmi u yoki bu tovar bozorining iqtisodiy tabiati, baholarning pasayish yoki ko’tarilish tendensiyasini belgilab beradi. Grafiklar o’zidan-o’zi bozorga ta'sir eta olmaydi. Ular bozordagi hozirgi paytda shakllangan pasayish yoki o’sish tendensiyasini aks ettiradi.

Grafiklar tahlili bo’yicha mutahassislar odatda baholar o’sishi yoki pasayishini keltirib chiqargan omillarning chuqur sabablariga o’z e'tiborlarini qaratmaydilar. Ko’p qollarda baholar o’zgarish tendensiyasi endigina shakllanishining dastlabki bosqichlarida yoki aksincha qandaydir hal qiluvchi bosqichlarda bunday o’zgarishlarning sabablari hech kimga ma'lum bo’lmasligi mumkin.

Masalaga texnik yondoshish masalani soddalashtiradi yoki qo’pollashtiradi, degan fikr hosil bo’lishi mumkin. Biroq "bozor barcha narsani hisobga oladi" degan tushuncha ortida yotgan mantiq shuni aniq ko’rsatadiki, bozorda texnik tahlilchi qanchalik ko’p tajriba orttirsa, yuqorida zikr etilgan tushunchaning shunchalik hayotiyligi kelib chiqadi. Bundan xulosa shuki, bozor bahosiga ta'sir etuvchi har qanday narsa albatta ushbu bahoga o’z ta'sirini ko’rsatadi. Demak, baholar dinamikasini sinchiklab o’rganish nihoyatda zarurdir. Baho grafiklari va ko’pchilik qo’shimcha indikatorlarni tahlil etgan holda texnik tahlilchi shunga erishadiki, bozorning o’zi rivojlanishning ehtimolli yo’nalishlarini ko’rsatib beradi. Baholar harakati tendensiyalarga bo’ysunadi. Tendensiya yoki trend (trend) tushunchasi texnik tahlilda asosni tashkil etuvchilardan biridir. Shuni yaxshi tushunib olish kerakki, bozorda sodir bo’layotgan har qanday o’zgarish u yoki bu tendensiyalarga bo’ysungandir. F'yuchers bozoridagi baholar dinamikasini ko’rsatuvchi grafiklar tuzishdan asosiy maqsad ushbu tendensiyalarni dastlabki paydo bo’lishi paytidayoq ularni aniqlab topish va harakat yo’nalishiga muvofiq

ravishda savdo qilishdir.

Texnik tahlilning ko’pchilik uslublari, o’z tabiatiga ko’ra, "trend following" tendensiyasi ketidan ergashuvchi hisoblanadi, ya'ni ularni funksiyalari tahlilchiga

tendensiyani aniqlab topishga yordam berish hamda ushbu tendensiyaga uning mavjudligi davri mobaynida rioya etishdan iborat.

Baholar harakati tendensiyalarga bo’ysunadi degan tushunchadan 2ta xulosa kelib chiqadi:

1. 
   harakatdagi tendensiya har qanday ehtimolga ko’ra o’ziga qarama-qarshi bo’lgan tendensiyaga aylanmay, rivoji davom etadi;
   
2. 
   harakatdagi tendensiya toki uning teskari (qarama-qarshi) harakati boshlangunga qadar rivoji davom etadi.
   

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda savdo, to trend harakati teskari burilishga harakati boshlangunga qadar davom etishi kerak ekan.

Tarix qaytarilmoqda. Texnik tahlil va bozor dinamikasini o’rganish odam psihologiyasini o’rganish bilan yaqindan bog’liqdir. Masalan, so’nggi 100 yil ichida ajratib olingan va tasniflangan grafik baho modellari bozor psihologik holatining muhim xususiyatlarini aks ettiradi. Birinchi navbatda ular hozirgi bosqichda bozorda qanday "ho’kiz" yoki "ayiq" tendensiyalari hukmronligini ko’rsatadi. Agarda, ushbu modellar ilgari (o’tmishda) ishlagan bo’lsa, kelgusida ham ishlashi mumkinligi ehtimoli bor. Chunki ular yillar mobaynida o’zgarmaydigan odam psixologiyasiga asoslangan. Ya'ni, yuqoridagilarni boshqacha ta'riflasa bo’ladi: kelajakni tushunishning kaliti o’tmishni o’rganishdadir.

Texnik va fundamental tahlilni o’zaro taqqoslash. Agar texnik tahlil asosan bozor dinamikasini o’rganish bilan shug’ullansa, fundamental tahlilning predmeti bo’lib baholar o’zgarishi yoki tebranishini keltirib chiqaruvchi, baholarni yuqoriga o’sish yoxud pastga tushishga yoki ma'lum bir darajada qotib turishga majbur etadigan, talab va taklifning iqtisodiy kuchlari hisoblanadi.

Fundamental yondoshuvda tovar bahosiga ta'sir etuvchi barcha omillar tahlil etiladi. Bu esa tovarning ichki yoki haqiqiy qiymatini aniqlash uchun amalga oshiriladi.

Fundamental tahlilning natijalariga ko’ra tovarning aynan shu haqiqiy qiymati u yoki bu tovar haqiqatda qancha turishini aks ettiradi. Agar tovarning

haqiqiy qiymati bozor bahosidan past bo’lsa unda tovarni sotish kerak. Chunki uning haqiqiy qiymatidan ko’ra yuqoriroq bahoda sotib olishmoqchi. Agar, tovarning haqiqiy qiymati uning bozor bahosidan yuqori bo’lsa, unda tovarni sotib olish kerak. Chunki tovar uning haqiqiy qiymatidan ko’ra past bahoda sotib olinmoqda.

Bozorni prognozlash bilan shug’ullanuvchi texnik va fundamental tahlil, ikkalasi ham qaysi yo’nalishda baholarni harakatlanishini aniqlash bilan bir muammoni hal etmoqchi. Ammo ushbu masalaga ular har xil tarafdan yondashadilar.

Agar fundamental tahlilchi bozor harakatining sabablarini o’rganmoqchi bo’lsa, texnik tahlilchini faqatgina ushbu harakatning o’zi qiziqtiradi. Ya'ni, texnik tahlilchining maqsadi ushbu harakat yoki bozor dinamikasining mavjudligini bilish holos. Ushbu harakatni keltirib chiqaruvchi sabablar uning uchun muhim emas.

Fundamental tahlilchi esa ushbu harakatning sababini, ya'ni nima sababdan ushbu harakat yoki dinamika sodir bo’lganligini bilishga intiladi.

F'yucherslar bilan shug’ullanuvchi ko’pchilik mutahassislar o’zlarini fundamental yoki texnik tahlilchilar qatoriga qo’shadi. Aslida esa fundamental va texnik tahlilchilar o’rtasidagi farq aniq yoki sezilarli emas.

Ko’pchilik fundamental tahlilchilar grafiklarni tahlil etishning boshlang’ich bilimiga ega. Shu bilan birgalikda, shunday texnik tahlilchi yo’qki, fundamental tahlilning asosiy qoidalarini bilmagan bo’lsin. Ammo amalda ushbu 2 uslubning bir-biriga aralashishiga aslo yo’l qo’ymaydigan tarafdorlar mavjud. Gap shundaki, tahlilning bu ikkala uslubi ko’p qollarda o’zaro qarama-qarshilikka uchraydi. Odatda, bozordagi muhim o’zgarishlar (jarayonlar)ning eng boshida bozorning xatti-harakatlari fundamental tahlilning hech bir chegarasiga sig’may qoladi va buni faqat iqtisodiy omillar asosida tushuntirishning imkoni bo’lmay qoladi. Aynan shunday, umumiy tendensiya uchun tang holatlarda tahlilning 2 uslubi bir- biridan sezilarli farqlana boshlaydi. Keyinchalik qandaydir bosqichda ular faza bo’yicha bir-biriga mos keladi. Ammo bunday holatda endi trendlarning o'xshash harakat qilishi uchun (bozordagi o’zgarishga muvofiq ravishda) kech bo’ladi.

Yuqorida zikr etilgan 2 uslub o’rtasidagi qarama-qarshilikning sababi quyidagicha bo’lishi mumkin: bozor bahosi barcha ma'lum fundamental ma'lumotlarni (tarhalishi nuqtai nazaridan) tezlik jihatidan oshadi. Boshqacha qilib aytganda, bozor bahosi fundamental ma'lumotlarni o’zib o’tuvchi indikator bo’lib xizmat qiladi (yoki sog’lom mantiq).

Bozor barcha ma'lum iqtisodiy omillarni hisobga olgan bo’lsada, baholar qandaydir yangi, hali o’rganilmagan omillar ta'sirida o’zgara boshlaydi.

Tarixda baholar o’sishi va pasayishining eng sezilarli davrlari, fundamental ko’rsatkichlar nuqtai nazaridan hech qanday o’zgarish kutilmagan davrda boshlangan hamda ushbu o’zgarishlar fundamental tahlilchilarga tushunarli bo’lgan paytda yangi tendensiya o’zining eng yuqori cho’qqisiga etgan bo’lar edi.

Vaqt o’tishi bilan texnik tahlilchiga grafikni o’g’ish va tahlil qila olish ishonchi keladi. U asta-sekin bozorni sog’lom mantiqqa to’g’ri kelmasligi vaziyatiga o’rganadi. Texnik tahlilchi, bugun yoki ertaga bozor dinamikasining sabablari barchaga ayon bo’lishini aniq biladi. Albatta bu keyinchalik bo’ladi. hozir esa ushbu qo’shimcha ishonchga vaqt sarflash mumkin emas.

Texnik tahlil bilan yuzaki tanishishning o’zigina uning fundamental tahlildan ustun ekanligini ko’rsatadi. Agarda bu ikkala usuldan birini tanlash masalasi tursa unda albatta texnik tahlilni tanlash kerak. Chunki birinchidan ta'rifga ko’ra u fundamental tahlil foydalanadigan ma'lumotlarni o’z ichiga oladi. Agarda ushbu ma'lumotlar bozor bahosida o’z aksini topsa unda ularni alohida tahlil etishga zarurat qolmaydi. Demak, grafiklar tahlili fundamental tahlilning soddalashtirilgan shakliga aylanadi. Afsuski, fundamental tahlil haqida bunday deb bo’lmaydi. Fundamental tahlil baholar dinamikasini o’rganish bilan shug’ullanmaydi. Faqat texnik tahlil bilan foydalangan holda tovar f'yucherslar bozorida muvaffaqiyatli ishlash mumkin.

Birinchi qarashda yuqorida zikr etilgan taqqoslash unchalik tushunarli emas. Ammo agar qaror qabul qilish jarayonini 2 tarkibiy qismga ajratgan holda ko’rib chiqilsa barcha narsa tushunarli bo’ladi:

1. 
   vaziyatning tahlili;
   
2. 
   vaqtni (paytni) tanlash.
   

Birjada muvaffaqiyatli o’ynash uchun ayniqsa f'yuchers shartnomalarida bozorga kirish va bozordan chiqish vaqti (payti)ni to’g’ri tanlash nihoyatda katta ahamiyatga ega,. Chunki bunda richag (leverage) samarasi yuqoridir.

Tendensiyani to’g’ri aniqlagan holda pul yo’qotish mumkin. Garov kafolatining unchalik katta bo’lmagan miqdori (odatda 10 foizdan kam) shunga olib keladiki, baholarni biz uchun nomuvofiq bo’lgan yo’nalishda arzimagan tebranishi bizni bozordan siqib chiqarishi mumkin. Natijada garov mablag’laridan to’la ajralib qolishimiz mumkin.

Taqqoslash uchun fond birjasida o’ynayotgan treyder agarda bozor unga qarshi borayotganligini sezsa uning ko’chasida ham bayram bo’lishiga ishongan holda kutib turish (poylash) pozitsiyasini tanlashi mumkin. Treyder o’z aksiyalari harakatini to’xtatadi, ya'ni treyderdan u investorga aylanadi.

Tovar bozorida esa bu aslo mumkin emas. F'yuchers shartnomalari uchun "sotib ol va ushlab tur"tamoyili mutlaqo to’g’ri kelmaydi. Shu sababli yuqorida zikr etilgan 2 tarkibiy qismga qaytsak, tahlil fazasida ham texnik tahlil hamda fundamental uslubdan foydalanish mumkin (to’g’ri prognozni olish uchun). Bozorga kirish va undan chiqish vaqtini to’g’ri tanlashga kelsak, buning uchun faqat texnik uslub kerak bo’ladi. Shunday qilib, o’z zimmasiga bozor majburiyatlarini olishdan oldin, treyder amalga oshirishi kerak bo’lgan qadamlarni ko’rib chiqib, dastlabki bosqichlarda fundamental tahlildan foydalanilgan bo’lsa ham yana bir bor ishonch hosil qilishimiz mumkin, aynan ma'lum bir bosqichda texnik tahlil mutlaqo zarurdir.

Texnik tahlilning kuchli taraflaridan biri shundaki, undan har qanday tovar bilan savdo jarayonida va vaqtning har qanday oralig’ida foydalanish mumkin.