O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi

2. Emotsional-bo‘yoqdor so‘zlarning uslubiy qo‘llanilishi 
So‘zlovchining his-tuyg‘ularini ifodalash xususiyatiga ega bo‘lgan so‘zlar,
emotsional bo‘yoqdor so‘zlar emotsional leksikani tashkil etib, ularsiz badiiy
asarni tasavvur etib bo‘lmaydi.

O‘zbek tilining emotsional leksikasi ma’lum darajada tadqiq etilgan.

Bo‘yoqdor leksik qatlamga doir so‘zlar voqelikka so‘zlovchining ikki xil sub’ektiv
emotsional munosabatini ifodalaydi:
1) ijobiy emotsional munosabat; 2) salbiy emotsional munosabat.
Ijobiy emotsional-ekspressiv bo‘yoqdor so‘zlar so‘zlovchining narsa, belgi
yoki harakatga bo‘lgan turlicha ijobiy munosabatini ifodalaydi. Masalan: Uning 
ovozi chertilgan jonon kosaday jaranglar edi. («Yodgor». 3). Yoshlik kitobining
zarhal sahifalarida yurak tepishlari qayd qilingan bu satrlarni umrday mayda
to‘lqinlar bilan oqib borayotgan ariqchaga termulib tingladim («Yodgor» 4). Xast
eshonning kichik xotinlari o‘n ettiga etar-etmas, juda ham kuling o‘rgilsin («Shum
bola». 188). Oyoq – qo‘ling chaqqongina epchil yigitsan («Shum bola» 189).
Yurak urushlari bilan zoriqib-zoriqib kutganim-Saodat! («Yodgor». 40).
G‘afur G‘ulom asarlari tilida ijobiy munosabatni anglatuvchi quyidagi so‘zlar
- jonim, mulla aka, taqsir so‘zlari hurmat ma’nosini ifodalasa, do‘ndiqqinam, 
oppoq o‘g‘lim, bolaginam, onang o‘rgilsin, holaginang o‘rgilsin, holang aylansin, 
baraka topgur, bo‘yingga qoqindiq, aylanay, tentakkinam, bolaginam, o‘rgilay, 
xudo urgan qo‘li ochiq, bo‘yingdan girgitton bo‘lib ketay, balli azamat, 
qo‘zichoqlarim, toylog‘im, chirog‘im, qo‘ling o‘rgilsin, opaginang o‘rgilsin, otang 
aylansin, oyimchaxon, oyimposhsha, oppoqqinam, baraka topgurlar, bo‘tam kabi
lug‘aviy birliklarda erkalash ma’nosi mavjuddir.
Salbiy munosabatni ifodalovchi lug‘aviy birliklarda so‘kish, haqorat kilish,
mensimaslik, kinoya, piching, kesatiq ma’nolari anglashiladi: Bu mollarni yoyib
o‘tirgan chayqovchilarning afti basharasini aytmaysizmi! Betlariga bu hafta ichi
suv tegmagan, soqollari ustaradan ozod, basharalaridan «nur» yog‘ilib turadi
(«Shum bola». 144). Bir og‘iz xabar berib qo‘ysang o‘larmiding! («Shum bola».
146). Xudoyo, seni otangning arvohiga soldim («Yodgor». 12). Kishi qarigandan
keyin ezma bo‘lib qolar ekan-da, mening bolam, degandan keyin. Mening bolam
(«Yodgor». 12).

G‘afur G‘ulom asarlari tilida salbiy emotsional-ekspressiv bo‘yoqqa ega

lug‘aviy birliklar quyidagicha: bevafo, yigitcha, avramoq, tantiq, satang, 
chayqovchi, laqalov, juvon tushmagur, xudo urgan o‘jar, beboshvoq, o‘limtik, etti 
otamning go‘riga gisht qalamoq, paranjini tunga ayirbosh qilmoq, chakagini 
uchirmoq, mayna bo‘lib qolmoq, obi diyda qilmoq, javramoq, yigit o‘lgur, 
juvormarg, tusingni el emasin, nomard, past, o‘lgur, zumrasha, axmoq, makkor 
bashara, basharasi behayo, haromi, da’yus, padar la’nat, it xo‘mrayish, oq 
qilmoq, bachchagar, nas bosgan, ko‘zing ko‘rsin, shum bola, ko‘chmachi, 
manjalaqi, qiztaloq bola, xudo urgan badbaxt, ziqna, xudo urgan odam, itdan 
tuqqan, qorning oshga to‘ymasin, juvormarg, bo‘l, tering sangobda chirigur 
(sigir), go‘shting olaqargaga xomtalash bo‘lgur, devona (sigir) ablah, 
lo‘livachcha, o‘lguncha ko‘zi tor, ziqna murdor, muloyim shupurgi, sanqimoq, 
baqraymoq, izg‘imoq, salanglamoq va b. 
G‘afur G‘ulom asarlari tilida individual harakterdagi haqorat so‘zlari ham
uchraydi: -Xoy, xaromi ko‘cha, yaxshi o‘ylab ko‘r, u yoq-bu yoqqa olib
qo‘ygandirsan? –deb so‘radi («Shum bola» 288).
Shoir nasriy asarlari tilini kuzatar ekanmiz, unda erkaklar hamda ayollar
nutqida farqlanadigan quyidagi emotsionallikka ega bo‘lgan haqorat so‘zlarini
uchratdik. Erkaklar nutqida qo‘llanadigan haqorat so‘zlari: bachchagar, haromi,