O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta masxus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti u. V. G‘afurov, M. Sh. Xalilov, Sh. Boymurodov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
11-MAVZU: TOVAR VA DAROMAD SOLIG‘I
1. Tovar soliqlari, tovarlarning sotib olish bilan bog‘liq operatsiyalar. 2. Maqbul tovar soliqlari. 3. Daromad solig‘ining maqbul darajasini aniqlash. 1. Tovar soliqlari, tovarlarning sotib olish bilan bog‘liq operatsiyalar. Mahsulot solig‘i tovarlarni sotib olish bilan bog‘liq bitimlardan olinadi. Transaksiya operatsiyalari bo‘icha hisob varaqlarni yuritish zarurati, odatda, ommaviy ma’lumot bo‘lishini ta’minlaydi. Bu ularni soliqqa tortish uchun qulaylik imkonini beradi. Biroq, buning kamchiligi tovarlarga soliq solinishi, iste’molchilar tanloviga sal’biy ta’sir qiladi va samarasizlikka olib keladi. Ba’zi ajoyib misollarni Buyuk Britaniyada tarixidan topish mumkin, u yerda derazalarga va o‘choqlarga soliqlar solingan (uylarga soliq). Deraza solig‘i 1696 yilda Uilyam III davrida joriy qilingan va 1851 yilgacha davom etgan. Soliq oltitadan ko‘p derazaga ega bo‘lgan har qanday uyga to‘langan (1825 yilda sakkiztaga ko‘tarilgan), bu esa ruxsat etilgan oltitadan oshiq derazalarni g‘isht bilan suvab tashlashga turtki bo‘lgan. Hatto bugun ham Angliyada derazalari devor bilan o‘ralgan eski uylarni uchratish mumkin. Binoning har bir o‘chog‘i uchun yiliga daromad solig‘i 1662 yildan 1689 yilgacha ikki shiling (shudgor qiluvchining ikki kunlik ish haqi) stavkasi bo‘yicha undirilgan. Bu esa odamlar tomonidan o‘choqlarni suvab tashlashga va qishni titrab o‘tkazishga undadi. Tovarlarga solinadigan soliqlar ishlab chiqaruvchilar oladigan narxlar va iste’molchilar to‘laydigan narxlar o‘rtasida farqni keltirib chiqaradi. Bu bir martalik soliqlar bilan erishish mumkin bo‘lgan natijaga nisbatan, samarasizlikka olib keladi va erishiladigan farovonlik darajasini pasaytiradi. Tovar soliqlarining ta’sirini tushunish juda oson - soliqni joriy etish mahsulot narxini ko‘taradi. Bozorning iste’molchi tomonida standart tahlili. Daromad va o‘rnini bosuvchi samara, talab bilan nima bo‘lishini bashorat qiladi. Ishlab chiqaruvchilar uchun soliq bu xarajatlarning ko‘payishi bo‘lib, ular shunga mos ravishda munosabat bildirishadi. Qizig‘i shundaki, hukumat uchun maqbul soliqlar to‘plamini tanlash. Bu savol uchun qiziqarli yondashuvlar mavjud. Eng oddiy variantni quyidagicha ta’riflash mumkin. Faqat tovarlarga solinadigan soliqlar hisobidan, moliyalashtirilishi kerak bo‘lgan davlat daromadlarining ma’lum bir darajasi mavjud. Kerakli daromadni oshirish, jamiyat xarajatlarni minimallashtirish uchun soliqlarni qanday belgilash kerak? Bu Ramseyni samarali soliqqa tortish muammosi hisoblanadi. 1920-yillarda. Ushbu tadqiqot, mahsulotga optimal soliqlarni o‘rnatish kerakligini ifodalaydi. Ko‘proq umumiy muammolar samaradorlikdan tashqari tenglik masalalarini ko‘taradi. 92 Mahsulot solig‘i joriy etilishi natijasida qaytarib bo‘lmaydigan zararlarni muhokama qilish bilan boshlanadi. Tovarlarni maqbul soliqqa tortishning diagramma asosida tahlili keltirilgan. Ushbu diagramma Diamond - Mirrleyes ishlab chiqarilishini namoyish qilish uchun ham foydalaniladi. Samaradorlik natijasi. Shundan so‘ng, Ramsey qoidasi chiqariladi va uning talqini beriladi. Keyin ko‘plab iste’molchilar uchun kengaytma amalga oshiriladi, adolat va samaradorlik o‘rtasidagi o‘zaro kelishuv ta’kidlanadi. Shundan so‘ng, empirik ma’lumotlarga asoslanib, maqbul soliqlarning ba’zi raqamli hisob-kitoblari haqida umumiy ma’lumot beriladi. Bir martalik soliqqa tortish mukammal soliq vositasi sifatida tavsiflangan, chunki u hech qanday o‘zgarishlarni, buzilishlarni keltirib chiqarmaydi. O‘zgarishlarni, buzilishlarni bo‘lmasligi, xatti-harakatlarning o‘zgarishi soliq darajasiga ta’sir yetmasligi sharti bilan bir martalik soliq belgilanishi bilan bog‘liq. Tovarlarga soliq solish ushbu tavsifga tushmaydi. Tovarlarga soliq solishni joriy qilinishi natijasida, har doim iste’mol rejasini o‘zgartirishga asos bo‘lishi mumkin. Talab yuqori soliq solinadigan tovarlardan past soliqli tovarlarga o‘tishi mumkin va kam iste’mol qilish yoki ko‘proq tejash orqali umumiy iste’mol kamayishi mumkin. Marjadagi ushbu o‘zgarishlarni, ya’ni soliq bilan bog‘liq o‘zgarishlar, buzilishlar biz almashtirish samarsi, effektlari deb ataymiz. Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning asosiy vositalari quyidagilar hisoblanadi: soliq; dotatsiya; o‘rnatilgan narx. Bozorni tartibga solishda davlatning eng madaniylashgan vositasi soliqlar hisoblannadi, ular iqtisodiy sub’ektlar erkin xarakatini cheklamaydi, shuningdek, bozor mexanizmini amal qilishini izdan chiqarmaydi. Bozorga soliqlarning ta’sirini tovarga aksiz solig‘ini o‘rnatish misolida ko‘rib chiqishimiz mumkin: a) soliq sotuvchilar tomonidan to‘lanad; b) soliq iste’molchilar tomonidan to‘lanadi. 1-variantdan boshlaymiz. Faraz qilamiz, o‘rnatilgan soliq tovarning har bir birligiga T so‘mni tashkil etadi. Soliqni joriy qilgunga qadar talab chizig‘i D1DD1 holatida edi, taklif chizig‘i esa – S1S1. Muvozanatlashgan narx P1 ni tashkil qilgan (muvozanatlashgan sotuv hajmi – Q1 (11.1-rasm). Soliqni joriy qilish natijasida taklif chizig‘ini tepaga T miqdorga siljiydi, sotuvchi avvalgi miqdordagi daromadni olish uchun mazkur tovarni T so‘mga yuqori narxda sotishga rozi bo‘ladi. Taklif chizig‘i S2S2 holatida bo‘ladi. Bozorda yangi muvozanat o‘rnatiladi, ya’ni sotuv hajmi Q1 dan Q2 ga qisqaradi, haridorlar uchun narh R- dan R+ ga yuqorilashadi. Soliqning umumiy miqdori, davlat budjetiga tushadigan qismi, R+AVR- to‘g‘ri to‘rtburchagi yuzasiga teng bo‘ladi. Soliq, ushbu variantimiz shartiga ko‘ra sotuvchilar tomonidan to‘lanadi, lekin soliq yuki sotuvchi 93 va haridorlar o‘rtasida taqsimlanadi. Sotuvchilar to‘lovi R1SVR- to‘g‘ri to‘rtburchagi yuzasiga, haridorlar to‘lovi esa – R+ASR1 ga teng bo‘ladi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|