O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta masxus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti u. V. G‘afurov, M. Sh. Xalilov, Sh. Boymurodov

11.4-rasm. Daromad va almashtirish samarsi 
Budjet cheklovi ichki tomonga siljiydi, lekin uning gradyenti o‘zgarmaydi. 
Naflilik U0 dan U1 gacha tushadi. 1-tovarga tovar solig‘i 1-tovar narxini 2-
tovar narxiga nisbatan oshiradi, bu yesa budjet cheklovlarining oshishiga olib keladi. 
c -nuqta: tovarlarga solinadigan soliq soliqni bir martalik soliq bilan bir xil darajada 
oshiradi. Buning sababi shundaki, c nuqtadagi iste’mol qiymati b nuqtadagi bilan bir 
xil, shuning uchun har ikkala holatda ham hukumat tomonidan iste’molchidan bir 
xil miqdordagi olinishi kerak. 
Tovar solig‘i naflilikni U2 ga pasayishiga sabab bo‘ladi, bu U1 dan past. U1 
– U2 o‘rtasidagi farq – bu bevosita naflilik bilan o‘lchanadigan xususiy yo‘qotishdir. 
11.3-rasmda yana ikkita e’tiborni qaratish lozim bo‘lgan holat ifodalangan. 
E’tibor bering, tovarlarni soliqqa tortish iste’molchini d nuqtasiga olib 
boradigan bir martalik soliq bilan bir xil naflilik keltiradi. Bu, a nuqtada bo‘lgan 
soliqqa qaraganda, aniq ko‘proq bo‘lgan bir martalik yuqori soliq. Ikki marta 
olinadigan soliq miqdori orasidagi farq qoplanmaydigan sof zararning pul o‘lchovini 
ifodalaydi. 
Mahsulot solig‘i effekti endi ikkita alohida tarkibiy qismga bo‘linishi 
mumkin. Birinchidan, bu asl holatdan a nuqtadan d nuqtaga o‘tish. Standart 
iste’molchilar nazariyasi terminologiyasida bu daromad yeffekti (samarasi) deb 
ataladi. Ikkinchidan, befarqlik egri chizig‘i bo‘ylab harakatlanish bilan 
ifodalanadigan 1 tovar narxining 2 tovarga nisbatan o‘sishi tufayli o‘rnini bosuvchi 
samara ro‘y beradi. 
Bu iste’molchining tanlovini d nuqtadan c nuqtaga o‘tkazadi. 

---

96 
Ushbu dalilni, sof yo‘qotishlar bo‘yicha ko‘proq sababchi sifatida o‘rnini 
bosuvchi samara yekanligini ko‘rsatishga imkon beradi. Buning uchun ye’tibor 
bering, agar barcha iste’molchilarning befarqligi yegri chiziqlari L shaklida bo‘lsa, 
ikkala mahsulot bir-birini mukammal ravishda to‘ldirsa, u holda talabning o‘rnini 
bosuvchi samara ta’siri bo‘lmaydi – o‘zgarmas naflilikda narxning nisbiy o‘zgarishi, 
budjet cheklovini befarqlik egri chizig‘i burchagi bo‘yicha buradi.