O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta masxus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti u. V. G‘afurov, M. Sh. Xalilov, Sh. Boymurodov
Ommaviy ovoz berishning ijobiy va salbiy jihatlari
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.1-jadval Kondorset paradoksi
|
2. Ommaviy ovoz berishning ijobiy va salbiy jihatlari
Ijtimoiy tanlov nazariyasining markaziy natijasi, Arrowning mumkin emasligi teoremasi, bir nechta kelishuv talablarini qondiradigan va har qanday sharoitda ishlaydigan jamoaviy qaror qabul qilish jarayonini ishlab chiqishning imkoni yo‘qligini aytadi. Agar ikkita variant bo‘lsa, ommaviy ovoz berish juda yaxshi ishlaydi, ammo ikkitadan ko‘p bo‘lgan saylovlar bilan biz muammoga duch kelishimiz mumkin. "Xalqning xohish-irodasi" haqida har qancha gap-so‘zlarga qaramay, bu nima bo‘lishini har doim aniqlash oson emas - aslida teorema imkonsiz. Bu Arrowning imkonsizligi teoremasining ajoyib haqiqati. 21 Teoremani taqdim yetishdan oldin, 3.1-jadvalda ko‘rsatilgan uchta variant bo‘yicha (qarama-qarshi) reytingga ega bo‘lgan uchta saylovchining eng oddiy holatida ko‘rish mumkin. Har bir saylovchida uchta variant bo‘yicha o‘tish huquqi mavjud. Masalan, 1-saylovchi a ni afzal ko‘radi. Shaxsiy sifatida saylovchilar o‘zlarining xohish-istaklariga to‘liq mos keladi. 3.1-jadval Kondorset paradoksi Keling, ushbu variantlardan birini tanlash uchun ommaviy ovoz berish qoidasidan foydalanamiz. Ko‘rib turibmizki, har uch saylovchidan ikkitasi a ni b dan, uchdan ikkitasi b ni c dan, uchdan ikkitasi c ni a dan afzal ko‘rishadi. Kollektiv darajada qaror qabul qilishning iloji yo‘q. Bunday kollektiv imtiyozlar o‘zgaruvchan emas, deymiz, ya’ni a b yoki c ga ustunlik berib bo‘lmaydi. Misoldan ko‘rinib turibdiki, guruh imtiyozlarining beparvoligi, individual imtiyozlar tranzitiv bo‘lgan taqdirda ham paydo bo‘lishi mumkin. Shaxsiy tranzitivlikdan kelib chiqadigan ijtimoiy intransitiviyaning ushbu avlodi Kondorset paradoksi deb ataladi. Ko‘pchilik qoidasi. Faqatgina ikkita variantni o‘z ichiga olgan har qanday vaziyatda, ko‘pchilik qoidalari shunchaki ko‘pchilik ovozga ega variantni tanlashni talab qiladi. Agar yakdillik bo‘lmasa, ozchilikning ko‘pchilikka yo‘l berishini so‘rash diktaturaga juda tabiiy alternativadir. May teoremasi. Nodikatorlik demokratiya tamoyillarini juda zaif talqin qilishdir. Keng tarqalgan fikr: demokratiya barcha saylovchilarga bir xil munosabatda bo‘lishi kerak. Ushbu simmetriya talabi Anonimlik deb ataladi. Buning uchun har qanday ikki shaxsning ismini almashtirish guruhning afzalligini o‘zgartirmasligini talab qiladi. Shunday qilib, anonimlik hech qanday diktator bo‘lishi mumkin emasligini anglatadi. Tabiiy simmetriyaning yana bir talabi shundan iboratki, jamoaviy qaror qabul qilish jarayoni barcha mumkin bo‘lgan variantlarni bir xilda ko‘rib chiqishi kerak. Bitta variantning foydasiga aniq yon bosish bo‘lmasligi kerak. May teoremasida faqat ikkita variantni tanlashda Anonimlik, Neytrallik, Qarorlilik va Ijobiy Javob berish talablariga javob beradigan yagona jamoaviy qaror qabul qilish jarayoni mavjud. Ushbu jarayon ko‘pchilik qoidalaridir. Ko‘pchilikning oddiy qoidasi, agar biz bir vaqtning o‘zida ikkita variantni ko‘rib chiqsak, bu eng yaxshi ijtimoiy tanlov tartibi. Haqiqiy dunyoda buni qilish oson emas. Masalan, qonunchilik yig‘ilishida ovoz berishda, odatda, faqat ikkita variant mavjud: biron bir taklifni ma’qullash yoki rad etish. Shuningdek, ikki tomonlama siyosiy raqobat sharoitida saylovchilar yana ikkilik tanlovga duch 22 kelishmoqda. Shuning uchun boshqa protseduralarga qiziqish faqat ikkitadan ortiq variantni ko‘rib chiqishda paydo bo‘ladi. Saylov kuni saylovchi ovoz berish binosiga kelib, uchastka saylov komissiyasining a’zosiga o‘z shaxsini tasdiqlovchi hujjatni (pasport, fuqarolik pasportini yo‘qotgan fuqarolarga ichki ishlar organlari tomonidan berilgan vaqtinchalik ma’lumotnoma, harbiy guvohnoma va jazoni o‘tab bo‘lganlik yoki jazodan ozod qilinganlik to‘g‘risidagi ma’lumotnoma) ko‘rsatadi hamda saylovchilar ro‘yxatiga imzo qo‘yadi. Shundan keyin USK a’zosi tomonidan unga saylov byulleteni beriladi. Ovoz beruvchi byulletenni olgach, uni yashirin ovoz berish xonasida to‘ldiradi. Saylov byulletenini to‘ldirish chog‘ida ovoz beruvchi shaxsdan boshqa shaxslarning hozir bo‘lishi taqiqlanadi. Ovoz beruvchi o‘zi yoqlab ovoz berayotgan nomzodning familiyasi ro‘parasida, o‘ng tomonda joylashgan bo‘sh kvadratga «+» yoki « ✔ » yoxud «x» mazkur uchta belgidan xohlagan bittasini qo‘yadi. Ovoz beruvchi to‘ldirilgan saylov byulletenini saylov qutisiga tashlaydi. Saylov byulletenini mustaqil ravishda to‘ldirish imkoniyatiga ega bo‘lmagan saylovchi o‘z xohishiga ko‘ra yashirin ovoz berish xonasiga boshqa shaxsni taklif qilishga haqli. (Bundan USK a’zolari, kuzatuvchi va ommaviy axborot vositalari vakillari mustasno). Buzib qo‘yilgan saylov byulleteni saylovchining iltimosiga ko‘ra yangisiga almashtirib beriladi. Saylovchining turgan joyida ovoz berish tartibi. Saylovchilarning saylov kuni yoki saylov kuniga qadar qilgan yozma yoki og‘zaki iltimosiga binoan ular turgan joyda faqat saylov kuni USK tomonidan ovoz berish jarayonini tashkil etadi. USK a’zosi murojaatlar qaydlov daftariga saylovchining familiyasi, ismi, otasining ismi, yashash joyi, murojaat qilingan vaqt haqida tegishli yozuvlar kiritadi va USK a’zosi imzosi bilan tasdiqlanadi. Komissiyaning kamida ikki nafar a’zosi ko‘chma saylov qutisi bilan saylovchining turgan joyiga boradi, ular saylovchining xohish-irodasi sir saqlanishiga rioya etilgan holda ovoz berish amalga oshirilishini ta’minlaydi. Saylov kuniga qadar yoki saylov kuni o‘n sakkiz yoshga to‘lgan, ro‘yxat tuzilayotgan paytda mazkur saylov uchastkasi hududida doimiy yoki vaqtincha istiqomat qilayotgan fuqarolarning familiyalari saylovchilar ro‘yxatiga kiritiladi. Har bir ovoz beruvchi faqat bitta saylovchilar ro‘yxatiga kiritilishi mumkin. Ovoz beruvchilar ro‘yxatiga har bir saylovchining familiyasi, ismi, otasining ismi, tug‘ilgan sanasi va yashash joyi manzili kiritiladi. Ovoz beruvchilar ro‘yxatlari Saylovchilarning yagona elektron ro‘yxatini shakllantirish bo‘yicha axborot tizimi ma’lumotlari asosida tuziladi. Harbiy qismlardagi harbiy xizmatchilarning, shuningdek harbiy xizmatchilar oila a’zolarining va boshqa saylovchilarning ro‘yxatlari, agar ular harbiy qismlar joylashgan hududlarda yashasa, harbiy qismlarning komandirlari taqdim etadigan 23 ma’lumotlar asosida tuziladi. Harbiy qismlardan tashqarida istiqomat qiluvchi harbiy xizmatchilar yashash joylari bo‘yicha umumiy asoslarda saylovchilar ro‘yxatiga kiritiladi. O‘zbekiston Respublikasining chet davlatlardagi diplomatik va boshqa vakolatxonalari huzurida, sanatoriylarda va dam olish uylarida, kasalxonalarda va boshqa statsionar davolash muassasalarida, qamoqda saqlash va ozodlikdan mahrum etish joylarida tuzilgan uchastkalar bo‘yicha saylovchilar ro‘yxatlari mazkur muassasalar rahbarlari tomonidan taqdim etiladigan ma’lumotlar asosida tuziladi. Ovoz beruvchilarning yagona elektron ro‘yxati vakolatli davlat organlarining axborot bazalariga muvofiq saylovchi fuqarolar, ularning doimiy va vaqtincha yashash joylari manzillari haqidagi axborotni o‘z ichiga olgan davlat axborot resursidir. Fuqarolarga uchastka saylov komissiyasi binosida saylovchilar ro‘yxati bilan tanishish, shuningdek Markaziy saylov komissiyasining rasmiy veb-sayti orqali saylovchilar ro‘yxatidan o‘zlariga tegishli ma’lumotlar bilan tanishish imkoniyati ta’minlanadi. Ovoz beruvchilarning ro‘yxatlari saylovga o‘n besh kun qolganida, O‘zbekiston Respublikasining chet davlatlardagi diplomatik va boshqa vakolatxonalari huzurida, sanatoriylarda va dam olish uylarida, kasalxonalarda va boshqa statsionar davolash muassasalarida, olis va borish qiyin bo‘lgan hududlardagi fuqarolar turgan joylarda, qamoqda saqlash va ozodlikdan mahrum etish joylarida tuzilgan uchastkalarda esa saylovga uch kun qolganida hamma tanishib chiqishi uchun taqdim etiladi. Uchastka saylov komissiyasi ro‘yxat bilan tanishish joyi va vaqti to‘g‘risida xabardor etadi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|