O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim

Topshiriqni bajarish misoli.
Sinov dafdarchasining tartib raqami 52. Qo’llanmadan oxirgi raqam bo’yicha 5.1 jadvaldan zanjirni tashkil etuvchilar (A) va tutashtiruvchi (A) bug’inlarning nominal o’lchamlari, oxirgi raqam bo’yicha esa tutashtiruvchi bug’inlarning yuqori (E_S A_Δ) va pastki (Pastki Ei A_Δ) og’ishini aniqlaymiz. Nominal o’lchamlarni 5.4-jadvalning birinchi ustuniga yozamiz.


5.1-jadval.

O’lchamlar, mm	Sinov daftarchasining oxirgi raqami
	1		2		3		4		5		6	7		8		9		0
A1	224	190		450		323		260		336		309	302		351		271
A2	4	4		8		5		6		6		5	10		6		5
A3	18	14		36		21		26		15		30	40		30		25
A4	26	20		52		65		30		35		28	60		45		28
A5	27	14		56		75		33		45		32	38		22		20
A6	35	40		70		90		45		55		50	100		80		65
A7	90	80		180		200		100		150		140	210		130		104
A8	26	20		52		65		30		35		28	60		45		28
A9	4	4		8		5		6		6		5	10		6		5
A10	8	8		16		12		6		10		8	10		8		8
AΔ	2	2		4		4		2		3		3	4		3		3

Sinov daftarchasining oxirgidan oldingi raqami.
	1	2	3	4	5	6	7	8	9	0
Berkituvchi zvenoning chegaraviy chetga chiqishi, A mm
Yuqorigi ES AΔ	0,67	0,88	0,65	0,82	0,80	0,73	0,75	0,72	0,70	0.90
Pastki Ei AΔ	0,05.	0,25	0,23	0,20	0,13	0,15	O.13	0,10	0,63	0,27

O’lchamlar zanjirini (5.2-rasmdagi chizmaga asoslangan xolda) masshtabsiz ko’rinishda sxemasini chizamiz.(5.1 rasm)

5.1 rasm
Topshiriqdagi masala bir kvalitetli qo’yim yo’li bilan echilayotgani uchun o’lchamlar zanjirining aniqlik koeffisienti yoki qo’yim birligi



bu yerda a₁,...,a_n - o’lcham zanjiridagi har bir bo’g’inning qo’yim birligi soni.

bu yerda TA - tutashtiruvchi bo’g’in qo’yimi
- o’lcham zanjirini tashkil etuvchi o’lchamlarning qo’yim birliklari yig’indisi.
Topshiriq shartiga ko’ra tutashtiruvchi bo’g’inning yuqori og’ishi E A_Δ=0,80 mm, qo’yimi esa E A_Δ=0,13 mm. Shunda tutashtiruvchi zvenoning qo’yimi
TA_Δ= E_sA_Δ- E_iA_Δ=0.80-0.13=0.67 mm=670mkm
Zanjirni tashkil etuvchi bo’g’in o’lchamlariga mos kelgan ij- ni qiymatlarini 5.2 - jadvalning 2-ustuniga yozib, ularni yig’indisini aniqlaymiz.
Тopilgan va qiymatlarni (5.1) ifodaga qo’yib o’lcham zanjirining aniqlik koeffisiyentni aniqlaymiz:


5.2-jadval. 5.3-jadval.

Qo’yimlar bog’liqligi					ij ning qiymatlari, mkm
Qo’yimning belgilanishi	Qo’yimning qiymati			O’lchamlar oralig’i, mm		ij , mkm
Jt 5	7 i			3 dan 6 gacha		0,73
Jt 6	10 i			6 10		0,90
Jt 7	16 i			10 18		1,08
Jt 8	25 i			18 30		1,31
Jt 9	40 i			30 50		1,56
Jt 10	64 i			50 80		1,86
Jt 11	100 i			80 120		2,17
Jt 12	160 i			120 180		2,52
Jt 13	250 i			180 250		2,89
Jt 14	400 i			250 315		3,22
Jt 15	640 i			315 400		3,54
				400 500		3,89

Hisoblangan a_o’r=47.24 qo’yim birligi bo’yicha 5.3 jadvaldan unga yaqin bo’lgan -40i qo’yim qiymatini aniqlaymiz. Bu qiymatga JT9 belgilanish mos keladi, ya’ni 9 kvalitet. O’lcham zanjirini sxemasi bo’yicha (5.1 rasm) A1, A2 va A9 bo’g’inlar kattalashuvchi bo’lib qolganlari kamayuvchidir. Kattalashuvchi zvenolar asosiy teshik bo’yicha, kamayuvchilar esa asosiy val bo’yicha qabul qilinadi. Bizning misolimizda bunga mos H9 va h9.
Ilovadagi jadvaldan foydalanib har bir o’lcham uchun (A1 dan A10 gacha) qo’yim qiymatlarini aniqlaymiz.
Masalan, kattalashuvchi bo’ginning A1 o’lchami uchun 190H9 (+0.115) qo’yimi TA1=ES-EJ=0,115-0=0,115mm.
Kamayuvchi bo’g’inning A4 o’lchami uchun esa - 20h9(-0,052), qo’yim TA4=es-ei=0-(-0.052) =0.052 mm va xakozo. Qo’yimlarning TA qiymatlarini mkm da 5.4-jadvalning 3 ustuniga yozib, ularni yig’indisini hisoblaymiz.


∑ TA_j1 =537 mkm.
Hisoblangan qo’yimlar yig’indisi topshiriqda beriltan tutashtiruvchi bo’g’in qo’yimidan kamayish tomonga farq qilishi va farq 5% dan oshiq bo’lmasligi shart.
Hatolikni hisoblaymiz:

Xatolikni hisoblash natijasi shuni ko’rsatadiki, bu farq (19.85 %) ni tashkil qilib, qo’yimlar kamayish tomoniga yo’nalgan.
Uzelning (5.2-rasm) konstruktiv-tuzilishidan ko’rinadiki, uning hamma detallari (zanjir yo’nalishi bo’yicha) texnologik jihatdan taxminan bir me’yorda. Shuning uchun xatoni tuzatish zanjir bo’g’inlarining hohlagan o’lchamlarining qo’yimiga qo’yilayotgan talabni oshirish yoki tushirish hisobiga bajariladi. A4, A5, A6 va A8 bo’g’in o’lchamlarini tanlab, ular uchun agar ∑ TA_j1 ni qiymati TA_Δ ni qiymatidan kichik bo’lsa tanlangan kvalitetdan (bizda 9-kvalitet) bitta katta ya’ni 10 kvalitetni tanlaymiz, lekin ∑ TA_j1 ni qiymati TA_Δ ni qiymatidan katta bo’lsa tanlangan kvalitetdan (bizda 9-kvalitet) bitta kichik kvalitet tanlanadi ya’ni 8 kvalitet va ilovadagi jadvaldan xar bir ko’rsatilgan o’lcham uchun uning qo’yimini aniqlaymiz. Yuqorida keltirilgan o’lchamlar kamayuvchi bo’lgani uchun ularning qo’yim qiymatlarini val sistemasidan qabul qilamiz va ularni 5.4-jadvalning 4-ustuniga kiritamiz. O’zgartirish kiritilmaganlarni ham shu ustunga qayta ko’chirib, zanjirning hamma qo’yimlarini yangidan hisoblaymiz:
∑ TA_j2 =666 mkm.
Xatolikni qayta tekshirishni amalga oshiramiz:
5.4-jadval
Hisob natijalarining yig’ma jadvali

O’lchamlar zanjirini tashkil etuvchilarini nominal o’lchamlari Ai, mm	Qo’yim birligi i, mkm	O’lchamlar TAj1	Qo’yim TAj2 mkm	O’lchamlar zanjirini tashkil etuvchilarni qabul qilgan o’lchamlari Aj mm
A1=190	2.89	115	115	190 0.115
A2=4	0.73	30	30	4 0.030
A3=14	1.08	-43	-43	14 -0.043
A4= 20	1.31	-52	-84	20 -0.084
A5= 14	1.08	-43	-70	14 -0.070
A6=40	1.56	-62	-100	40 -0.100
A7=80	1.86	-87	-74	80 -0.074
A8=20	1.31	-52	-84	20 -0.084
A9 =4	0.73	30	30	4 0.030
A10=8	0.90	-36	-36	8 -0.036
	=13.45	=537	=666

Berkituvchi zvenoning o’lchami -

Agar birinchi qayta tuzatish davomida o’rnatilgan aniqlik shartiga erishilmasa, tuzatish kiritish davom ettiriladi. Natijalarni esa 5.4 jadvalning 5-ustuniga yozamiz. Jadvalning qolgan 6-ustuniga zanjirni tashkil etuvchi o’lchamlarini va ularning chegaraviy og’ishlarini yozamiz.
Uzelning chizmasini chizamiz va unga zanjir bo’g’inlarining belgilarini, yo’nalishlarini, qiymatlarni va og’ishlarni qo’yamiz.


Adabiyotlar:

1. 
   Xudoyberganov T.S., Ibragimov O.R. Metralogiya standartlashtirish va o’zaroalmashuvchanlik. Т.: “Tafakkur-bo’stoni”. 2011 y.
   
2. 
   Qurbonov A.A. Metrologiya, standartlashtirish va settifikatlashtirish. T.: “Yangiyo’l poligrafiya servis”. 2007 y.
   
3. 
   Maxkamov S.I., Azimov U.S. Metrologiya va standartlashtirish asoslari. Т.: “Тo’lqin”.2006 y.
   
4. 
   K.K. Nuriev O‘zaroalmashuvchanlik metrologiya va standartlashtirish T. O‘qituvchi. 2005.
   
5. 
   R.R.Fayziev “Metrologiya, o‘zaroalmashuvchanlik, stanlartlashtirish” T. Mehnat 2004.
   

Asosiy teshik

Teshiklar sistemasidagi tavsiya yetilgan o’tqazishlar

Vallarning asosiy chetga chiqishlari

a

b

c

d

e

f

g

h

Js

k

m

n

p

r

s

t

u

x

z

O’ t q a z i sh l a r

H6

H7

H8 H9

H10

H11

H12