O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov. M. S. Saidova

Jami
100
100
100
100
Zararlangan mis xom ashyolaridan xomaki mis olinadi. Zararlangan mis xom 
ashyolariga shlaklar va quyish sexi chiqindilari (Cu - 15-38 %), kabel va 
o‗tkazuvchilarning chiqindilari kiradi. 

---

149 
6.2-rasm. Zararlangan mis xom ashyolari 
Ikkilamchi xomaki mis olovli va elektr toki yordamida tozalanadi. Bundan 
tashqari qimmatbaho metallarning past navli temir-tersaklar ham shunday 
tozalanadi. Bularga quyidagilar kiradi:
1) tarkibida 5 foizdan kam kumush va 1 foizdan kam oltin bo‗lgan temir-
tersak va ularni chiqindilari; 
2) tilla va kumush suvi yuritilgan metalli detallar, ko‗p hollarda polimer 
materiallar bilan mustahkam bog‗langan detallar; 
3) shisha - forfor idish siniqlari; 
4) har xil tilla va kumush iplar bilan tikilgan kiyim qopiqlari; 
5) qimmatbaho metallardan foydalanishga asoslangan texnologik jarayonlari mavjud 
korxona va birlashmalarning ishlab chiqarish xonalarini tozalash mahsulotlari va artish 
materiallari. 
Davlat standartiga muvofiq hamma mis tarkibli xom ashyolar kimyoviy tarkibidan 
qattiy nazar uch guruhga bo‗linadi. 
Misli xom ashyolarga I va II guruhlar kiradi:
I guruhga - tarkibida misni miqdori 99,5 foizdan ko‗p qalay bilan qoplanmagan va 
kavsharlanmagan mis, II guruhiga - M0 - M4 markalariga to‗g‗ri keladigan qalaylangan va 
kovsharlangan mis kiradi.. 
Mis - ruxli qotishmalar 6 guruhga bo‗linadi (III-VIII). 

---

150 
III guruhga - misni miqdori 60 foizdan kam bo‗lmagan qalay bilan qoplanmagan va 
kavsharlanmagan qo‗sh latun kiradi. 
IV guruhga - qalayli, qalayli-qo‗rg‗oshinli, qo‗sh kavsharlanganlar va qalaylangan 
latunlar kiradi. Bularda qalayni miqdori 2,5 foizdan, qo‗rg‗oshinni miqdori 3 foizdan 
oshmaydi. 
V guruhga - qo‗rg‗oshinni miqdori 3 foizdan ko‗p bo‗lmagan qo‗rg‗oshinli latunlar 
kiradi. 
Maxsus latunlar VI, VII, VIII guruhlarga kiradi. 
VI guruhga - kremniyni miqdori 4,5 foizdan ko‗p bo‗lmagan kremniyli latunlar kiradi. 
VII guruhga - marganetsni miqdori 4 foizdan ko‗p bo‗lmagan, marganetsli latunlar kiradi. 
VIII guruhga - alyuminiyni miqdori 7 foizdan ko‗p bo‗lmagan, alyuminiyli latunlar 
kiradi.. 
IX guruhga - qalayli bronza kiradi. 
X guruhga - qalaysiz bronza (qotishmalarda 0,25 foizdan ko‗p bo‗lmagan qalay va 1,5 
foizdan ko‗p bo‗lmagan ruh) kiradi. 
XI guruhga - berilliyli bronza kiradi. 
XII guruhga - qo‗rg‗oshinli bronza kiradi. 
XIII guruhga - guruhlar va navlar bo‗yicha aralashgan, yuqori darajada zararlangan past 
sifatli ikkilamchi mis xom ashyolari kiradi. 
Topshiruvchilar tomonidan topshirilayotgan past navli latun qotishmalarining temir-
tersaklari va ularning chiqindilari, umumiy yig‗iladigan latunli temir-tersaklar va ularning 
chiqindilarini 75 foizini va misni 44 foizini tashkil qiladi. 
XIII guruh xom ashyosi murakkab va qimmat ishlov berish jarayonlarini (navlarga 
ajratish qismlarga bo‗lish, magnitli separatsiyalash va boshqalar) talab qiladi. Bu jarayonlar 
natijasida past navli xom ashyoni latundagi solishtirma ulushi 37 foizgacha, misdagi 
solishtirma ulushi 17 foizgacha kamayadi.