O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi abdulla Qodiriy nomidagi Jizzax Davlat Pedagogika instituti, Pedagogika va psixologiya yo‘nalishi

Bola shaxsi shakillanishida oilaning orni.

Fiziologiya va ruhshunoslik fanining ko‘rsatishicha, inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biror - bir qobiliyatning ruyobga chiqishi va rivojlanishi manbai - layoqat bilan tug‘iladi. Layoqat o‘zicha rivojlana olmaydi, rivojlanishi uchun qulay muhit kerak.

Muhit deganda kishiga ta’sir etadigan tashqi voqealarning yig‘indisini tushunamiz.

Sa’diyning fikricha qobiliyatli va kam qobiliyatli bolalar bo‘ladi. Ammo qobiliyat o‘z-o‘zidan rivojlanmaydi. Uning rivojlanishi uchun bolani tarbiyalash kerak, tarbiya bo‘lmasa, boladagi bor qobiliyat ham yo‘qoladi. Uning kamol topishi uchun kamolatga asos bo‘ladigan qobiliyat negiz bo‘lishi kerak. Sa’diy o‘z fikrini isboti uchun “Guliston” asarida “Bir vazirning takasaltang o‘g‘li bor edi. Vazir o‘g‘lini bir donishmand huzuriga eltib: “Shuni tarbiya qil, shoyad aqli kirib, odam bo‘lsa” - deydi. Donishmand vazirzodani uzoq muddat tarbiya qildi, foydasi bo‘lmadi. Bolaning otasiga bir odam orqali: “O‘g‘ling odam bo‘lmadi, meni ham aqldan ozdirdi” - deb xabar qildi. U bu voqeadan shunday xulosa chiqaradi:”

Qobiliyatli odamni tarbiya qilmaslik - zulmkorlik va noqobil odamga tarbiya hayfdir. Tarbiyangni ayab unisini nobud qilma, tarbiyangni bunisiga zoe ketkazma”, - deb ta’kidlagan A.Navoiy. Bundan tarbiyaning natijasi odamni qobiyatlilik darajasiga bevosita bog‘liqligi asoslanayapti. Masalan, qobiliyati bo‘lmagan insonni aqlli mehnat qilishga yo‘llash ijobiy natija bermasligini ta’kidlash kerak. YOki biror kasblarni egallashga ham bu g‘oyani tadbiq etish mumkin.

Bunga tabiiy muhit (geografik), ijtimoiy muhit, oila muhiti (mikromuhit) va boshqalar kiradi va ular bolaning rivojlanishiga alohida ta’sir ko‘rsatadi.

“Qobiliyatli odamni tarbiya qilmaslik - zulmkorlik va noqobil odamga tarbiya hayfdir. Tarbiyangni ayab unisini nobud qilma, tarbiyangni bunisiga zoe
ketkazma”, - deb ta’kidlagan A.Navoiy. Bundan tarbiyaning natijasi odamni qobiyatlilik darajasiga bevosita bog‘liqligi asoslanayapti. Masalan, qobiliyati bo‘lmagan insonni aqlli mehnat qilishga yo‘llash ijobiy natija bermasligini ta’kidlash kerak. YOki biror kasblarni egallashga ham bu g‘oyani tadbiq etish mumkin.

Bunga tabiiy muhit (geografik), ijtimoiy muhit, oila muhiti (mikromuhit) va boshqalar kiradi va ular bolaning rivojlanishiga alohida ta’sir ko‘rsatadi.

Agar bola o‘z tug‘ma layoqatiga mos sharoitda o‘sib, zarur faoliyat bilan shug‘ullansa, layoqat erta ko‘rinib rivojlanishi, aksincha, bunday muhit bo‘lmasa, yo‘q bo‘lishi yoki “mudroq” ligicha qolib ketiishi mumkin.

Demak, boladagi irsiy belgilarning o‘sishi, kamol topishi insonlar muhiti, yashash sharoiti va tarbiyaga bog‘liq desak bo‘ladi. Bunga tarixda misollar juda ko‘p. A.Navoiy onasidan-shoir, Eynshteyn-fizik, Ulug‘bek-astronom, Ibn Sino- tabib bo‘lib tug‘ilmagan albatta.

Inson bolasi, agar ijtimoiy muhitga emas,boshqa muhit, aytaylik hayvonlar muhitiga tushib qolsa, odamlarga xos sifatlar shakllanmasligi mumkin.

Masalan: 1920 yili hindistonlik doktor Sing Kalkuttaning janubiy-Qarbidagi Midnapur shahri yaqinida bo‘ri uyasidan ikkita bo‘ri bolasi bilan ikkita qizchani topib olgan. Ularning biri 7-8 yoshda,ikkinchisi 2 yoshlar chamasida edi.

Amala (kichigi) bir yildan so‘ng vafot etdi. Kamola esa 1930 yilgacha yashadi.

Odob, axloq, xulqiy sifatlar- shaxsning barcha ruhiy sifatlari faqat muhit va tarbiyaning o‘zaro ta’siri asosida vujudga keladi. Shuning uchun irsiyat rivojlanishga ta’sir etadi, ammo hal qiluvchi omil bo‘la olmaydi.

Abdulla Avloniyning fikricha, “Axloq – bu xulqlar majmuidir. Xulq esa kishida o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi. Ularning shakllanishi uchun ma’lum bir sharoit, tarbiya kerak. Kishilar tug‘ilishida yomon bo‘lib tug‘ilmaydilar, ularni

muayyan sharoit yomon qiladi.”¹ Buyuk muallimning ta’kidlashicha, axloq tarbiyasi xususiy ish emas, ijtimoiy ishdir. Har bir xalqning taraqqiy qilishi, davlatlarning qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir.

Ijtimoiy pedagogikada bolaning mikromuhit orqali jamiyatga kirib borishi ko‘rib chiqiladi. Mikromuhitda insonning hayoti va munosabatlari o‘zaro ta’sir xususiyatiga ega. Muhit – bu nafaqat ko‘cha, uy va buyumlar. Muhit – bu o‘ziga xos munosabat va qoidalar tizimiga ega bo‘lgan turli xil insonlar birligi. SHuning uchun, bir tomondan inson unga (muhitga) nimadir shaxsan o‘zinikini olib kiradi,
ma’lum bir darajada unga ta’sir qiladi, uni o‘zgartiradi, lekin shu bilan birga muhit ham insonga ta’sir ko‘rsatadi, unga o‘z talablarini qo‘yadi.

Muhitning insonga bo‘lgan munosabati, uning o‘zini tutishi qanchalik muhitning ishonchiga to‘g‘ri kelishi bilan aniqlanadi. Insonning o‘zini tutishi ko‘p holda jamiyatda u qanday o‘rinni egallashi bilan belgilanadi.

Inson jamiyatda bir vaqtda bir qancha o‘rinlarni egallashi mumkin. Masalan, ayol kishi o‘qituvchi, rafiqa, ona, qiz bo‘lishi mumkin. Har bir tutgan o‘rin insonga muayyan bir talablarni qo‘yadi va shu bilan birga unga qandaydir huquqlarni beradi. Jamiyatda insonning o‘zini tutishi muayyan bir huquq va majburiyatlar bilan tavsiflanadi, sotsiologiyada bu ijtimoiy maqom deb ataladi.

Maqomlarning ba’zi birlari insonga tug‘ilishi bilan beriladi. Inson maqomi jinsi, millati, tug‘ilgan joyi, ism-sharifi va boshqa omillar bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunday maqomlar tug‘ma yoki o‘zlashtirilgan deb ataladi. Boshqalari esa insonning o‘zi mustaqil ravishda jamiyatda shaxsiy harakatlariga ko‘ra erishgani bilan aniqlanadi. Masalan, pedagog, vrach, muhandis maqomini inson kerakli

kasbiy ta’lim yurtida o‘qigani va diplom olgani uchun oladi. Bu holda erishilgan yoki olingan maqom haqida gap yuritiladi.

Maqom insonning jamiyatda o‘zini tutishini aniqlaydi. Ma’lum bir vaziyatlarda shaxs o‘zini istaganicha emas, balki o‘z maqomiga ko‘ra tutadi. Atrofidagi insonlar undan bu vaziyatlarda muayyan intizomni kutadi, ya’ni inson muayyan bir rolni o‘ynashga majbur. Shuning uchun, inson maqomidan kelib chiqqan kutilayotgan intizom ijtimoiy rol deb ataladi.

Inson hayoti davomida nafaqat jamiyat bilan kutilayotgan maqomlar, balki ijtimoiy me’yor va qadriyatlarga to‘g‘ri kelmaydigan maqomlar ham mavjud. SHuning uchun rivojlanish jarayonida bola pozitiv ijtimoiy yoki negativ rolni ham o‘zlashtirishi mumkin.

Pozitiv rolli: oila a’zosi (ota va ona, buva va buvi, o‘g‘il yoki qiz, aka va singil, nevara va b.), jamoa a’zosi (o‘quvchi, o‘rtoq, do‘st, etakchi va b.), iste’molchi (insonga ovqat, kiyim, oyoq kiyim va b.), fuqaro (Vatanni sevish, u
bilan faxrlanish, vatanparvar bo‘lish), mutaxassis (o‘qituvchi, vrach, iqtisodchi, muhandis va b.).

Bola bilan ma’lum rolda o‘zini tutish mexanizmi unga ijtimoiy munosabatlarga muvaffaqiyatli kirishib ketishni ta’minlaydi, har bir u uchun yangi bo‘lgan vaziyatga moslashib ketish imkoniyatini beradi.

Bu individni ijtimoiy muhit shart-sharoitiga moslashib ketishi jarayoni ijtimoiy moslashuv deb ataladi.

Ijtimoiylashuv jarayonida insonning “hammadek” bo‘lish ob’ektiv ehtiyoji namoyon bo‘ladi. Biroq shu bilan parallel ravishda bolada boshqa ehtiyoj - o‘zini o‘z individualligini ko‘rsatish ehtiyoji shakllanadi. Bola uni ifodalash usul va vositalarini qidira boshlaydi, qaysidir ma’noda uni namoyon qiladi, natijada uning

individuallashuvi sodir bo‘ladi. Bolaning individuallashuvi - u yoki bu ijtimoiy ahamiyatga ega shaxs xislat va xususiyatlari aynan shu insonga mansub shaklda namoyon etadi. Ijtimoiy o‘zini tutish esa boshqa insonlar intizomiga tashqi tomondan o‘xshashiga qaramay betakror, individuallik qirralarni egallaydi.

Shunday qilib, bolaning ijtimoiy rivojlanishi ikki yo‘nalish bo‘yicha sodir bo‘ladi: ijtimoiylashuv (ijtimoiy madaniy tajribani egallash) va individuallashuv (mustaqil bo‘lish).

Agar bolani mikromuhitga kiritishda ijtimoiylashuv va individuallashuv jarayonlari orasida muvozanat belgilansa, ya’ni bola, bir tomondan, mazkur jamiyatda o‘zlashtirilgan me’yor va qoidalarni o‘zlashtirsa, boshqa tomondan unga o‘ziga tegishli individualligini qo‘shsa, muhitda bolaning integratsiyasi sodir bo‘ladi.

Agar bolaning guruhga moslashish jarayoni sodir bo‘lmasa, unda o‘ziga ishonmaslik, tortinchoqlik, tashabbussizlik sodir bo‘lishi , bu esa shaxsni jiddiy deformatsiyaga olib kelishi mumkin.

Agar bola moslashuv fazasidan o‘ta olsa va atrofdagilarga o‘z individual farqlarini ko‘rsatishni boshlasa, atrofdagilar esa uning individualizmini jamiyat me’yorlariga to‘g‘ri kelmaydi deb hisoblasa, unda bolada negativlik, gumonsirash, agressiya, o‘ziga yuqori baho berish holatlari ko‘rinadi.

Xulosa

Xulosa qilib aytish mumkinki bola bamisoli bir nihol, unga qanchalik yaxshi e’tibor berib, o’z vaqtida parvarish qilsak yomon tashqi tasirlarda himoya qila olsak, u kelajakda shunchalik ko’p va sifatli hosil beradi.
Pedagogika shaxsning shakllanishiga ta’sir ko’rsatadigan asosiy omillar irsiyat (biologik omil), muxit (ijtimoiy, tabiiy, psixologik, ma’naviy...omillar), ta’lim tarbiya to’g’risidagi xulosalarni ancha ilgari ishlab chiqqan. Jamiyat taraqqiyotining turli davrida pedagogik ularning insonning shakllanishdagi ahamiyati va nisbati turlicha mafkuraviy-siyosiy ta’sirida izohlab kelgan.

Tug’ma qobiliyatlarning irsiy berilishi, masalan, tabiat ilmida va unga muvofiq pedagogikada xam alohida ahamiyat kasb etadi. Masalan: ichkilikboslikka berilgan ayrim oilalardagi bolalarda ba’zi bir irsiy kuchib utadigan ruxiy kasalliklariga chalinish xollari uchraydi. Soglom kishilar farzandlarida aqliy faoliyat darajasi va sifasi yuqori bulishi kuzatiladi.

Shaxsning xamma ruxiy fazilatlari uning atrof muxit bilan muloqati natijasida insonni mexnat qilishdek xayotiy faoliyati natijasida qulga kiritiladi. Insonga tug’ma ravishda xatti-xarakatlarning xech qanaka ijtimoiy, noijtimoiy dasturlari berilgan emas. Har bir odam uchun shaxs sifatidagi fazilatlarning shakllanish jarayoni amalda noldan boshlanadi.

Ijtimoiy muhit ko’p jihatdan sotsial shart-sharoitlarga bevosita bog’liq. Insonning ijtimoiy qiyofasi uning ijtimoiy va davlat tuzumiga mansubligi, ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarining mahsus, u yoki bu davlatning fuqaroligi, shaxsning sinfiy o’rnini belgilaydigan mazkur jamiyatda, mamlakatda o’rnatilgan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning maxsuli hisoblanadi. Inson rivojlanishining shaxar va qishloqlarda xayot sharoitlarining o’zgarishi, mamlakat xududida aholining kuchishi, tug’ilishning o’sishi, umrning uzayishi yoki kamayishi, nikoxdan o’tish yoshining o’zgarishi, mexnat taqsimoti, bozor iktisodiyoti

sharoitida, ya’ni sinflar tadbirkor, ishbilarmon, savdogar, bankir, menejmentlarning paydo bo’lishi ko’p jihatlardan bogliqdir.
Muhitning ta’siri ko’pchilik hollarda stixiyalik ekanligini xisobga olinsa, ta’lim, tarbiya aniq maqsadli ta’sir etish bulib, rejali amalga oshiriladi va muhitdagi voqealikni to’g’ri va ijobiy ta’sirini ham vujudga keltiradi. Chunki ta’lim, tarbiyada muhit beraolmaydigan narsalar o’rganiladi, bilim, ma’lumot egallanishda, mehnat va texnik faoliyat bilan bog’liq ko’nikma va malakalar egallanadi; ta’lim-tarbiya tufayli to’g’ma kamchiliklar ham o’zgartirib yoki to’g’ma qobiliyat iqtidor rivojlantirishi mumkin bo’lib, shaxsni kamolga yetkaziladi;tarbiya ta’sirida muhitning salbiy ta’sirida bartaraf etishi va yuqotilishi mumkin; ta’lim va tarbiya doimo kelajakka qaratilgan maqsadni kuzlaydi. Oila shaxsning shakllanishida jamiyatning asosiy bugini sifatida katta rol uynaydi. Shaxsning ijobiy xislatlari asosan oilada tarkib topadi, shakllana boshlaydi. Maktabgacha tarbiya muassasalarda yanada yangi jamoaviy xislatlar bilan boyitiladi. Maktab, litsey, gimnaziyalarda yetuklik kulamida bilim, iqtidor, ko’nikmalar shakllanishi bilan birga insoniy ijobiy xislatlar yanada sayqal topadi. Maktabdan tashqari madaniy- ma’rifiy muassasalar va radio, televidenie ommaviy axborot vositalarta’sirida shaxsiy xislatlar jamiyatga, atrof-muhitga muvofiqlantiriladi. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanish jarayonida insoniy ongning faol tabiati ayniqsa yaqqol namoyon bo’ladi. Inson o’z tanasini o’zining ongi irodasi ob’ekti qilib, ataylab o’ziga muayyan xarakatlar va xarakat omillaridasturini belgilab, o’z organizmining ishini takomillashtiradi, xarakat qobiliyatlarini va umumiy yashovchanligini oshiradi. Ana shunday xarakat vositasida tashqi tabiatga ta’sir ko’rsatadi va uni o’zgartirar ekan, ayni vaqtda o’z tabiatini ham o’zgartiradi.