Metodikasi fanidan tayyorlagan

---

 
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI 
BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI 
504-21 GURUH TALABASI 
KANTO’RAYEVA MALIKANING
“MATEMATIKA O’QITISHNING UMUMIY 
METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN 
 
MUSTAQIL 
ISHI 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
Mavzu: Murakkab masala tushunchasi 
Reja 
1. Masala yechish usullarini tushuntirish. 
2. Masalalarning berilish usullari, ularga qisqa shart tuzish. 
3. Masala tushunchasi bilan tanishtiruvga oid tayyorgarlik ishlari 
4.Masala yechish bosqichlari, soda va murakkab masalalar. 
Tayanch so’zlar: 
masala, qisqa shart, tahlil, jadval, chizma, grafik,so’rov, 
bosqich, analiz, soda, murakkab. 
Ushbu mavzu bo'yicha o'quvchilarning bilim va ko'nikmalariga talablar: 
Har bir o'qituvchi: 
1. Boshlang'ich. sinflarda matematika bo'yicha masalalarni yechishga o'rgatishga 
oid dastur izohining asosiy qoidalarini; 
2. Boshlang'ich sinflarda matematika kursida o'tiladigan oddiy va murakkab 
masalalarni; 
3. Boshlang'ich sinflarning matematika kursida matnli masalalar funksiyasini 
4. Masalalarni yechishga o'rgatishga oid turli xii usullami (yuzma - yuz suhbat, 
ko'rgazmali vositalardan foydalanish). 
Shuningdek, har bir o'qituvchi: 
I. Har qanday masalani o'quvchilar bilan yuzma - yuz tahlil etishi; 
2. O'quvchilarga masalani turli yo'llar bilan yechish mumkinligini tushuntira 
olishi; 
3. Mashg'ulotning turli bosqichlarida masala yechishning turli yozma shakllaridan 
maqsadli foydalana olishi; 
4. Masala yechimini tekshirishni turli yo'llaridan foydalana olishi; 
5. Masalalar yechishni o'rgatish mashg'ulotini ishlab chiqa olishi; 

---

6. Boshlang'ich sinflar uchun matematika kursi bo'yicha har qanday masalani 
yecha oishi kerak. 
Masalani yechish ko'nikmalarini shakllantirish bo'yicha metodik uslublarga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 
I. Masala bo'yicha o'quvchi bilan yuzma-yuz suhbat. 
2. MasaIani ko'rgazmali vositalar yordarnida tushuntirish. 
3. Masalalarni taqqoslash. 
4. Masalani o'zgartirish, o'zgacha shaklga kiritish. 
5. Masalalar shartlarida biror ma'limot yetishmovchi yoki ortiqcha holatidagi 
matnini tahlil etish. 
6. Masalalarni o'quvchilar tomonidan tuzilishi. 
7. Masalani boshqa usul bilan yechish. 
8. Masalaning yechimini tekshirish. 
9. Masala bo'yicha differensional (har bir sharoit yoki o'quvchiga moslab) ish olib 
borish va boshqalar. 
Mashqlar ustida ishlash metodikasining umumiy tavsifi Raqamli sonlar va nol 
arifinetikasini o'rganish, dasturga binoan maqsad sari yo'naItirilgan tizimga asoslandi, 
ya'ni ularni yechish mazkur kursning asosiy tushunchalarini shakllantirish bilan bog'liq 
bo'ladi. 
Nazariy masalalarni yechish davomida amaliy ahamiyat kashf etadi, bu bilan 
mashqlar nazariya bilan amaliyotni o'zaro bog'lovchi halqa vazifasini bajaradi. 
Mashqlardan foydalanish o'quvchilarda dunyoqarashini shakllantirishga xizmat qilib, 
ularga "son", "arifmetik amal", kabi abstrakt tushunchalar real hayotdan, amaliy 
faoliyatdan olinganligiga ishonchni mustahkamlaydi. 
Mashqlarni yechish jarayonida o'quvchilar tasavvurini kengaytiruvchi faktlar 
bilan tanishadilar. Bu bilan ularning farqlash doirasi kengayadi, hamda mashg'ulot 
bilan hayot, (amaliyot) o'rtasida uzviy aloqa o'matiladi. Mashqlarni yechish 
o'quvchilarning aqliy rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatib,ularda tahlil etish, taqqoslash, 
umumlashtirish va abstrakt farqlash ko'nikmalarini shakllantiradi. Mashqlarning 
tarbiyaviy ahamiyati ham beqiyosdir.Yuqorida sanab o'tilgan vazifalarni bajarar ekan, 

---

ayni vaqtda, mashqlarning o'zlari ham bevosita o'rganish obektiga, shuningdek, ularni 
yechish zaruriy ko'nikmalarni shakllantiruvchi vositaga aylanadi. 
I-topshiriq. Boshlang'ich sinflar uchun matematika dasturiga izoh matnni 
o'rganib, undan mashqlarni yechish bilan bog'liq qismlarni ajratish. Bu matnni 
mashqlar vazifasi bilan taqqoslang. 
2-topshiriq. Boshlang'ich sinflar uchun matematika qo'llanmasi bilan tanishib, 
matnli mashqlarning asosiy elementlarini ayting. Qay holatda "mashqning yechimi" 
iborasini ishlatish mumkinligini tushuntiring.Bolalarga bu iboraning mazmunini 
qanday qilib tushuntirish murnkin.Mashqlarni yecha olish qator o'zaro aloqador va 
uzviy bog'langan qator xususiy (alohida) ko'nikmalarni o'z ichiga oladiki, ularni 
quyidagicha ta'kidlab o'tish murnkin: 
l. Mashqni o'qib chiqib, uni tushunish, ya'ni har bir iboraning ma'nosiga yetib, 
unda tasvir etilgan holatni ko'z o'ngida gavdalantira olish; 
2. Mashqdagi shart va savol. Ma'lum va noma'lum narsalami ajratib ola bilish; 
3. Mashqdagi shart va savol, berilgan va izlanayotgan ma'lumotlar o'rtasidagi 
aloqani aniqlay olish, ya'ni mashq matnini tahlil eta bilish va uning natijasi o'laroq, 
mashqni yechish uchun arifmetik amallarni tanlab olish; 
4. Mashqning yechimi va javobini yoza olish.Bu ko'nikmalar muntazam va 
maqsadli amaliyot jarayonida quyidagi bosqichlarda shakllanadi: 
1. Tayyorgarlik ishlari. 
2. Mashq matnini tushuntirish ishlari. 
3.Mashqni tahlil etish, uni yechish yo’lini izlash va yechish rejasini tuzish. 
4. Yechim va javobini yozish. 
5. Mashq yechilgandan so'ng uning ustida ishlash.Mashg'ulotlarning har bir 
bosqichida o'qituvchi masalaning mazmuni, o'quvchilarning tayyorgarlik darajasi, 
mashg'ulotning didaktik va tarbiyaviy hamda o'zga qator omillarni nazarda tutib, 
yechishning turli xii metodik uslublaridan foydalanadi.Bu bosqichda "masala" 
iborasini ishlatgan ma'quI. Tayyorgarlik davridagi ishdan maqsad - bolalarga real 
hayotda yuz beradigan holatlarni matematik simvollar tiliga o'tkazish imkoniyatini 
anglatishdan iboratdir. Bu holatda rasmlar yordamida masalalar tuzilishining zarurati 

---

yo'q. "Yaxshisi kichik hikoya shaklida bayon etilgan holatni bolalar matematik belgilar 
bilan daftarga yozib olish imkoniyati bo'lsin. Hikoya uchun 0 + 0 = 0 yoki 0 - 0 = 0. 
Sxematik shakldagi yozuvlar ko'rsatkich (yo'llanma) bo'lib xizmat qilishi mumkin. Bu 
shakllar ichiga bolalar tegishli sujetdagi raqamlarni (sonlarni) qo'yadilar (yozadilar). 
Masalan, «ikki tasvir keltirilgan - mana bu rasm bo'yicha men tuzgan hikoyaga diqqat 
qilinglar»: 
1. "Olchaning bir shoxida 3 dona olcha, boshqa shoxida esa 1 dona olcha bor edi, 
har ikkala shoxdagi olchalar soni 4 ta ekan". Bu hikoyani yozib olish uchun qanday 
shakldan foydalanish mumkin? (birinchisi 3 + 1 = 4). 
2. "Olchaning shoxida 4 dona olcha bor. Shuning bittasini uzib olishdi, shoxida 
endi 3 dona olcha qoldi". Bu hikoyani matematik belgilari bilan qanlay shaklda yozib 
olish mumkin? (4 -I = 3). 
3. "Bir shoxda bir dona olcha bor edi. Ikkinchi shoxida esa undan 2 dona olcha 
ko'p edi". Hisoblab ko'ringchi, ikkinchi shoxida qancha olcha bor ekan? (I + 2 = 3). 
4. "Bir shoxda 3 ta olcha bor edi. Ikkinchisida esa undan 2 ta kamroq" - ikkinchi 
shoxda qancha olcha bor ekan? (3-2= I). 
Bolalar asta-sekin shunday hikoyalar tuzishga kirisha boshlaydilar. Sxematik 
shakl ular uchun yo'llanma bo'lib xizmat qiladi. Tayyorgarlik bosqichida quyidagi 
topshiriqdan (masaladan) ham foydalanish mumkin:"Qush uyasida 6 ta chumchuq bor. 
Ularga yana bir gala chumchuqlar kelib qo'shilgach, qushlarning soni 9 ta bo'ldi. Inga 
necha 
qush 
kelib 
qo'shildi?". 
Bolalar mashg'ulot davomida namoyish taxtasida (nabomoe polotno) 6 ta qush tasvirini 
terib qo'yadilar. Keyin ularning soni 9 taga yetgunga qadar qushlar tasvirini qo'shib 
teradilar (Har gal bir donadan qo'shib borishlari ham mumkin). So’ng uyaga kelib 
qo'shilgan 
qushlar 
sonini 
ko'rsatadilar. 
Ko'rgazmali 
vositalar 
yordamida 
vaziyatni bolalar tushunib olishlariga, keyinchalik esa, shu mazmundagi masalalarni 
yechishda harakat yo'lini to'g'ri tanlashlariga omil bo'ladi. Bu bosqichda arifmetik 
amallar haqidagi masalalarni ko'tarish ham maqsadga muvofiq emas, chunki, yechim 
qushlarni bevosita sanab chiqish yo'li bilan hal etiladi.O'quvchilar shunday vazifalarni 
bajaradilar: "Stol ustida 4 piyola bor. Stakanlar soni esa undan 2 ta ko'proq. Stolda 

---

qancha stakanlar borligini ko'rsating!"Bolalar namuna doskasiga 4 ta piyolani teradilar. 
Pastiga esa shuncha va yana 2 ta stakanni teradilar. So'ngra stolda qancha stakan 
borligini ko'rsatadilar.Tayyorgarlik bosqichida ko'rgazmali vositalardan keng 
foydalanish bolalarning hisoblash ko'nikmalarini mukammallashtirishga xizmat 
qiladi.Masala 1. O'quvchilarni masala tushunchasi bilan tanishtiruvga tayyorlash 
rnaqsadida rnasalalar darsligidagi rasmlar asosida hikoya tuzing.Masala 2. Bolalarni 
masalalar tushunchasi bilan tanishtirish jarayonida namoyish etishga mo'ljallangan 
ko'rgazmali hamda yakka tartibdagi didaktik materiallardan foydalangan holda amaliy 
misollar keltiring."Masala" iborasini qo'llashdan avval uning boshqa xii 
topshiriqlardan farqini bolalarga tushuntirib berish kerak. Buning uchun quyidagi 2 
masalani taqqoslash mumkin. 
1.
Ikkita ko’k va bitta qizil rangli mashinalar tasviri tushirilgan rasmdan 
foydalaniladi. O'qituvchi so'raydi: "Rasmda nimani ko'ryapsiz?" (Ikkita ko'k va bitta 
qizil mashina). "Rasmdagi mashinalar soni qancha?" (3 ta). O'qituvchi misoldagi 
barcha ma'iumotiar aniq ekanligini ta'kidlaydi (Hammasi rasmda ko'rinib turibdi). 
Shundan 
so'ng 
boshqa 
masalani 
ko'rib 
chiqishni 
tavsiya 
etadi. 
"Karimda 2 ta, Po'latda esa 4 ta marka bor edi. Karim va Po'latda jami qancha marka 
bor?" O'qituvchi dastlab 2 ta markani olib, konvertga soladi, keyin 4 ta markani olib, 
shu konvertga soladi. - "Bu masalada biz uchun nima ma'lum va nima noma'lum?" 
(Karimda 2 ta, Po'latda 4 ta marka borligi ma'ium edi. Ammo, ulardagi jami markalar 
soni noma'lum). -- Bu savolga javob berish uchun arifmetik amallarni qo'llash kerak, 
ya'ni ma'ium markalar miqdorini qo'shish yoki ayirish kerak bo'ladi. Xo'sh, shu 
amallarning qay biridan foydalanish mumkin? (Qo'shish). - Hozir bajarmoqchi bo'igan 
vazifa ham masala deb ataladi. Masalaning shartlari shunday: "Karimda 2 ta, Po'latda 
4 ta marka bor edi. Savol: Karim va Po'latdajami qancha marka bor?" 
2.
Mashg'ulot so'nggida o'qituvchi masalada nima ma'ium va nima noma'ium 
ekanini tushintiradi. So'ng yechimni yozuv shaklida (2+ 4 = 6 marka) vajavobni (6 
marka) ko'rsatadi. 

---

Arifmetik amallarning mazmunini, amallar orasidagi bog'lanishlarni, amal 
komponentlari bilan natijalari orasidagi bog'lanishlarni ochib berishda, har xii 
miqdorlar 
orasidagi 
bog'lanishlar 
bilan 
tanishishda 
mos