O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti abdulla Ulug‘ov adabiyotshunoslik nazariyasi
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
tragos”
–“echki” va “ ode” – “qo‘shiq” so‘zlaridan olingan. Tragediyada keskin, murosasiz ziddiyatlarni ko‘rsatish, qahramonlar taqdiridagi fojialarni aks ettirish, hayotning muhim ijtimoiysiyosiy, ma’naviyaxloqiy muammolarini falsafiy tahlil qilish asosiy o‘rin tutadi. Qadimgi Yunonistonda hosildorlik va may xudosi Dionis sharafiga echki qurbonlik qilinib, bayramlar o‘tkazilgan. Bu bayramlarda ko‘rsatilgan xalq tomoshasi “tra- gediya”, ya’ni “echki qo‘shig‘i” deyilgan. Keyinchalik boshqa sayil, bayramlarda ham tomoshalarda dastlab Dionis sharafiga echki qurbonlik qilish sahnasi o‘ynalgan. Qadimgi Yunonistonda Esxil, Sofokl, Evripid tragediyaning yuksak namunalarini yaratishgan. Ularning asarlarida inson qismati chigalliklari, kishilarning fe’l-atvori tez o‘zgarishi butun ziddiyatlari bilan ta’sirchan gavdalantirilgan. Sofokl, Shekspir tragediyalari qisman nasriy parcha ara- lash gan holda, she’riy yo‘lda yozilgan. Tragediyalarda asosan hukmdor lar hayoti gavdalantirilib, yuqori tabaqa namoyanda- larining shuhratparastligi, mol-dunyoga o‘chligi, adolatsizligi millat, mamlakat uchun fojia keltirishi ta’kidlangan. Tragediyalar mana shu jihatiga ko‘ra ham hamisha hammaning e’tiborini tortgan. Tragediya XIX asrgacha, ya’ni roman janri yuksak mav qega erishguniga qadar Yevropada adabiyot mavqeyini bel- gilashning o‘ziga xos mezoni bo‘lib kelgan. Ilk tragediyalarda xudolar, ilohiy kuchlar, mifologik qahra- monlar o‘rtasidagi murosasiz kurash ko‘rsatilgan. Keyinchalik P.Kornel (1606–1684), V.Shekspir (1564–1616), J.Rasin (1639–1699), Volter (1694–1778) asarlarida yuqori doira kishi- lari hayotidagi fojeliklar gavdalantirilgan. A.Pushkin (1799– 1837)ning “Boris Godunov” asari rus adabiyotidagi, Abdurauf Fitratning “Abulfayzxon” (1924) asari esa o‘zbek adabiyotidagi dastlabki tragediyadir. Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘- bek” asari o‘zbek adabiyotidagi eng barkamol tragediya bo‘lib, unda temuriy hukmdorlar o‘rtasidagi murakkab munosabatlar orqali ijtimoiy ziddiyatlar ochib berilgan. 166 167 Mahmudxo‘ja Behbudiyning “Padarkush”, Hamzaning “Za- harli hayot yoxud ishq qurbonlari” dramalarida ham, Fitratning “Abulfayzxon”, Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” tragediyalarida ham qahramonlarning o‘limi sahnasi mavjud. Qahramonlar o‘limi bilan bog‘liq fojeiylik darajasi turlicha bo‘lgani bois ushbu asarlar “drama” va “tragediya” deb janrlarga ajratiladi. Dramada ham, tragediyada ham muayyan muhitda yashayotgan kishilar o‘rtasidagi qarama-qarshilik ko‘rsatiladi. “Muqanna” (Hamid Olimjon), “Alisher Navoiy” (Uyg‘un va Izzat Sulton), “Imon” (Izzat Sulton) dramalaridagi qahramonlar o‘limi ham, Vilyam Shekspirning “Otello”, “Hamlet” kabi tra- gediyalaridagi qahramonlarning halokati ham fojiadir. Ammo qahramonlar o‘limining ko‘rsatilishi asarlar janrini bel gi lash uchun asos, mezon bo‘lolmaydi. Abdurauf Fitrat “Asar qah- ramonining tilak yo‘lidagi kurashlari dramadagidan kuchli bo‘lsa, halokatlarga, qonli fojialarga borib to‘xtasa, tragediya (fojia) bo‘ladir” deydi (Fitrat A. Tanlangan asarlar: J. IV. – Toshkent: “Ma’naviyat”, 2006. – 81-bet.). U “Behbudiyning “Pa- darkush”ini ham “Abulfayzxon”, “Abu Muslim” kabi tomosha asarlarini ham tragediya (fojia)lardir deb qayd etadi. Lekin ushbu asarlar e’tibor qaratilgan voqealari ko‘lami, qahramonlar o‘rtasidagi ziddiyatning qamrovi va miqyosiga ko‘ra bir- biridan ancha farq qiladi. Shuning uchun Behbudiy ning asari “drama”, “Abulfayzxon” esa “tragediya”dir. Tragediyada ko‘- pincha jamiyatning yuqori tabaqasi vakillari – hukmdorlar, amaldorlarning shaxsiy hayoti, ijtimoiy faoliyati bilan bog‘liq voqealar diqqat markaziga qo‘yilib, ularning oila a’zolari, atro- fidagi kishilar o‘rtasidagi qaramaqarshiliklar orqali inson qis mati chigalliklari ochib beriladi. Cheksiz hokimiyatga ega hukm dorlar, behisob mol-dunyosi bor boy, amaldorlar ham qiy- nalishi, azoblanishi, kim bo‘lishidan qat’i nazar, har bir odam ichki dunyosi – o‘ykechinmalari, hissiyoti atrofidagilarga mos kelmaganida, uni o‘zgalar tushunmaganida, unga qar- shi chiqishganida iztirobga tushib qiynalishi ko‘rsatiladi. So- foklning “Shoh Edip” asari tragediya janridagi eng barkamol asardir. Vilyam Shekspirning “Otello”, “Hamlet” tragediyalari jahon adabiyoti durdonalari qatorida e’tirof etiladi. Fitratning “Abulfayzxon”, Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” tragediyalari o‘zbek adabiyotidagi eng ajoyib namunalaridir. “Tragediya” sifatida e’tirof etilgan asarlarda drama janridagi asarlardan farqli o‘laroq, jamiyatning yuqori tabaqasi sanaladigan hukmdorlar asosiy qahramonlar qilib olinadi va ular hayotidagi ziddiyatli voqealar ko‘rsatiladi. Tragediya janriga mansub asar- larda asosiy konflikt yuqori tabaqa vakillari orasida kechadi. Muallif asosiy qahramon obrazida o‘zining ezgu g‘oyalarini ifodalaydi. Asosiy qahramon atrofdagilardan har jihatdan ustun turadi. Shoh Edip, Otello, Hamletning atrofida kechayotgan voqealar xususida chuqur mushohada yuritib, iztirobga tushishi kishilarni hayajonga soladi. Maqsud Shayxzoda yaratgan Mirzo Ulug‘bek obrazida inson fojiasi yorqin gavdalantiriladi. Bu qahramon ma’nan, ruhan ustunligi, inson qismati murakkabliklari to‘g‘risida teran fikr yuritishi bilan boshqa personajlardan alohida ajralib turadi. Tragediyada ijodkorning ezgu g‘oyalarini gavdalantiradigan qahramon ko‘pincha “aybsiz aybdor” sifatida ko‘rinadi. U hayot murakkabliklari to‘g‘risida keskin fikr bildirib, o‘zini ham, boshqalarni ham ayamaydi, ayb, gunohlari, kamchiliklarini mardona tan oladi. Tragediyadagi qahramonning mushohada, mulohazalari muayyan zamon va makon bilan cheklanmaydi. Ular barcha davrdagi kishilarga birday daxldor bo‘ladi. Masalan, “Qirol Lir” tragediyasida: “Vaqt – hakamdir, uning barcha hukmlari chin, Bir kun oshkor etar o‘sha kimning kimligin” deyiladi. Yana bir o‘rinda: “Haqiqat qo‘riqchi itga o‘xshaydi. Uni nuqul tashqariga haydashadi. Xushomad esa xuddi tozi it. Sasib-bijg‘ib yursa ham uyning to‘rida yashaydi” deb aytiladi. Qirol Lir: “Biz dunyoga yig‘lab kelganmiz, Shu dunyo havosin hidlagan zamon Yig‘laganmiz, faryod solib, chekkanmiz fig‘on. Tug‘ilganda biz yig‘laymiz, chunki kelganmiz, Masxaraboz, ahmoqlarning o‘yingohiga” deydi. 168 169 Ham let esa: “Narsalar o‘z-o‘zichamas, bizning nazarimizcha yaxshi yoki yomon bo‘ladi...” deydi. Ma’lumki, ijodkor inson hayoti to‘g‘risidagi mushohadalarini, uni qiynagan o‘ylarni qahramonlar tilidan bayon etadi. Tragediya mualliflari ham shunday yo‘l tutadi. Vilyam Shekspir behad ruhiy iztirobda qolgan qahramonlar tilidan: “Dunyoni zindonga aylantirgan narsa sizning shon-shuhratga bo‘lgan tashnaligingiz. Sizning talablaringizga u torlik qiladi”, deydi. Boshqalardan aqlan, ma’nan, ruhan ustunligi bois tushkunlikka tushmaydigan Hamlet obrazi orqali bu fikrga e’tiroz bildirib: “ Meni pista po‘chog‘iga joylang, o‘shanda ham o‘zimni sarvari koinot deb his qilaman ” deydi. Vilyam Shekspir qahramonlari o‘zini ayovsiz taftish etishi bilan e’tiborni tortadi. Ular xuddi shu jihati bilan boshqa asarlar qahramonlaridan ajralib turadi. Masalan, Hamlet: “Men g‘oyat takabbur, kekchi, xudbin kimsaman. Qabohatlarim shu qadar behisobki, ularni o‘ylab ko‘rishga o‘y, amalga oshirishga fursat yetmaydi. Menga o‘xshagan bandalar yer-u osmon oralig‘ida o‘ralashib, nima qilib yuribdi o‘zi ? Hammamiz munofiqlarmiz”, deydi. Asarda boshqa o‘rinda inson tabiatidagi o‘zgaruvchanlik xususida: “Almashinib turar bizda ishtiyoq, havas, Alvon-alvon suvratida sevinch va qayg‘u. Bir-birini sovuradi, suradi yohu Sevinch degan ko‘rinadi qayg‘uga xira, Qayg‘uning ham sevinch bilan ishi yo‘q sira. Hamma narsa muvaqqatdir, foniydir hayhot... Dunyo degani – tuganmas bir tasodifxonadir” deyiladi. Umuman, tragediyada shaxsning hayotga munosabatidan tug‘ilgan fojelikni ko‘rsatish asosiy o‘rin tutadi. Lekin komediyaga xos kulgili sahnalar ham bo‘lishi mumkin. Sharof Boshbekovning “Temir xotin” asarida qishloq ayolining kundalik hayoti kulgili voqealar orqali gavdalantiriladi. Butun turish-turmushi dala mehnati bilan bog‘liq xotin-qizlarning zahmat-mashaqqatiga temir robot ham bardosh berolmasligi qiziqarli vaziyatlarda namoyon etiladi. Shu boisdan “Temir xotin” tragikomediya deyiladi. Fojelikni kulgili, qiziqarli akslantirish ustuvorligi nazarda tutilsa, uni shunday deyish mumkin bo‘ladi. Tragikomediya mustaqil ada- biy janr emas. U tragediyaning o‘ziga xos ko‘rinishi, xolos. Tra gikomediyada ijtimoiy hayotning juda jiddiy ma’naviy- axloqiy, siyosiy muammolari kulgili voqealar orqali ko‘rsatiladi. Dramada tragediyaga xos fojelikning bo‘lishi, tragediyada komediyadagiday kulgili voqealarning mavjudligi barcha adabiy janrlar mushtarak hodisa ekanidan dalolat beradi. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|