O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti abdulla Ulug‘ov adabiyotshunoslik nazariyasi

classicus
” – “namuna”, “ibrat” degan 
ma’noni anglatadi. Bu metod vakillari o‘tmish adabiyoti na-
moyandalari asarlarini o‘zlari uchun mezon, ibrat namunasi, 
deb qarashgan. Klassitsizm namoyandalari antik adabiyotni 
asosiy etalon qilishib, antik tragediyalar syujetini asosida asarlar 
yaratishgan hamda Arastu “Poetika”si talablariga rioya qilishni 
o‘zlari uchun ijodiy dastur qilib belgilashgan. Ular dramatik 
asarda uch birlik, ya’ni voqea, vaqt va joy birligi qoidasiga amal 
qilinishi shart, deb hisoblashgan. Shuningdek, asarlarni “yuksak” 
(tragediya, epopeya, oda) va “tuban” (komediya, satira, masal) 
turlarga ajratishgan. Drama turiga mansub asarlar besh pardali 
bo‘lish kerak, deyishgan. “Parda” deyilganda dramatik asarning 
sahnada namoyish qilingan, bir-biri bilan bog‘langan uzluksiz 
voqea bo‘lagi nazarda tutiladi. Kornel, Rasin tragediyalari, 
Moler komediyalari klassitsizm metodiga mansub asarlar, deb 
yuritiladi. 
Klassitsizm nazariyotchilaridan biri fransuz adibi va ada-
biyotshunosi N.Bualo (1636–1711): “Adabiyot saroy va 
shahar uchun yaratilishi kerak”, deydi. Klassitsistlar ta’biricha, 
adabiyotda hamma narsa aniq va qat’iy qoida asosida ko‘rsatilishi 
lozim. Klassitsizm estetikasining “uch birlik” talabiga ko‘ra, 

---

282
283
dramada gavdalantirilayotgan hodisa bitta yaxlit syujet tarzida 
gavdalantirilishi (“harakat birligi” talabi), voqea bir joyda bo‘lib 
o‘tishi (“joy birligi” talabi), voqea yigirma to‘rt soat ichida yuz 
berishi (“vaqt birligi” talabi) zarur. P.Kornel (1606 – 1684)ning 
“Sid” (ya’ni “Said”), “Goratsiy”, J.Rasin (1639 – 1699)ning 
“Andromaxa”, “Britanik” tragediyalarida, Moler (1622 – 1673)
ning “Xasis” komediyalarida klassitsizmning ana shu qoidalariga 
amal qilingan. Ushbu asarlarda qahramonlar ruhiy olamining 
yorqin gavdalantirilgani, tilning jimjimador sun’iylikdan xoli, 
sodda ekanligi, syujetning oddiyligi ham e’tiborni tortadi. Bu 
klassitsizmning realizm ijodiy metodi bilan mushtarak ekanini 
bildiradi. Klassitsizm va realizmning bu umumiyligi ham ijodiy 
metod tushunchasining nisbiy hodisa ekanidan dalolat beradi.
Rus adibi L.Tolstoy “Xasis” singari ajoyib komediyalar 
muallifi Molerni “eng go‘zal, xalqchil asarlar bitgan san’atkor” 
deb ulug‘lagan. Yana bir rus shoiri A.Pushkin esa “Rasin kabi 
klassitsistlar asarlarida xalq taqdiri va inson taqdiri o‘z aniq 
in’ikosini topgan” deb e’tirof etgan. Kornel, Moler, Rasin kabi 
ijodkorlar antik adabiyotni eng oliy, yuksak, ya’ni ibrat namunasi 
deb qarashgan. Ular biz o‘zimizdan “yozgan asarlarimizni 
Gomer yoki Vergiliy o‘qiganida, komediya, tragediyalarimizni 
Sofokl tomosha qilganida nima degan bo‘lar edi?” deb doimo 
so‘rab turishimiz kerak”, degan aqidaga amal qilib, ijod etishgan. 
Klassitsizm vakillari antik adabiyotga yuksak hurmat-ehtirom 
bildirishgani uchun o‘z asarlarida qadim zamon ijodkorlari 
dramalari syujetlarini qo‘llashgan. Klassitsistlar asarlarida hayot 
hodisalari va inson dunyosining bir qirrasi yoritilgan. Realistik 
roman, qissa, hikoyalarda esa turmush voqeligi va kishilar fe’l-
atvori har tomonlama gavdalantirilgan.
Klassitsizm vakillari janrlarni tabaqalarga ajratishib, “dra-
ma – eng yuksak janr, komediya – eng quyi janr” deyishgan. 
Epik turga mansub roman, qissa, hikoya janridagi asarlarni esa 
“ikkinchi darajali” deb qarashgan. Klassitsizm vakillarining 
bunday munosabati, avvalo, o‘sha davr kishilari ma’naviyati, 
dunyoqarashi bilan bog‘liq. Ma’lum bir davrlarda muayyan 
janrlarning e’tibori, mavqeyi baland bo‘ladi. Adabiyot mezoni 
hisoblangan janrlar muayyan vaqt o‘tgach, o‘z mavqeyidan 
tushib qoladi. Bu hodisa ayrim kishilarning xohish-istagi, izn-u 
irodasiga bog‘liq emas. Shuning uchun klassitsizm vakillarining 
janrlarga munosabatini ularning kamchiligi deb emas, balki 
o‘sha davrga xos estetik qarash, deb baholash lozim.
“Klassitsizm XVII asrda Fransiya adabiyotida shakllanib, 
XIX asr boshlarigacha Yevropa mamlakatlari adabiyotida tar-
qalgan va hukmron bo‘lib qolgan ijodiy metoddir” degan qarash 
ham nisbiydir. Chunki ayni shu davr asarlariga xos xususiyatlar 
avvalgi zamonlarga mansub asarlarda ham seziladi. 
Adabiyotshunoslik, san’atshunoslikda “sentimentalizm oqi-
mi”, “naturalizm oqimi”, “modernizm yo‘nalishi” atamalari ham 
keng qo‘llanadi va “modernizm yo‘nalishi ekzistensionalizm, 
abstraksionizm, simvolizm, syurrealizm, futurizm, kubizm ka bi 
oqimlarga bo‘linadi” deyiladi. Sho‘ro davrida modernizm yo‘-
nalishi qoralangan. Ekzistensiyachilik ta’limoti yirik namo-
yan dalaridan biri fransuz adibi, Nobel mukofoti sovrindori (u bu 
mukofotni olishdan o‘z ixtiyori bilan voz kechgan) Jan Pol Sartr 
(1905–1980) bu xususda shunday deydi: “Ekzistensiyachilikni 
umidsizlikka chaqiradi, deb ayblaydilar; insonning qabihligi, 
johilligi va shilqimligini ko‘rsatib, tubanligini ta’kidlayverishda, 
ko‘pgina yoqimli, go‘zal jihatlariga e’tibor bermaslikda, inson 
tabiatining yorug‘ tomonidan yuz o‘girishda ayblaydilar; ular 
odamlarning hamjihatligini esdan chiqarib yuborishgan, insonga 
yakkalab tashlangan mavjudotga qaraganday munosabatda bo‘-
ladilar; inson hayotining yomon tomoniga alohida e’tibor bilan 
qaraydilar, deydilar... Inson – bu xavotir... Garchand xavotirni 
yashirsalar-da, u mavjuddir... Ekzistensiyachi ehtirosning qud-
ratliligiga ishonmaydi. U hech qachon ezgu ehtiros – in sonni 
beshafqatlarcha muayyan qilmishlarga undaydigan, ham mayoq-
ni alg‘ov-dalg‘ov qiladigan oqim va shuning uchun uzr o‘rniga 
o‘tishi mumkin, deb da’vo qilmaydi. U inson o‘z ehtiroslari 

---

284
285
uchun javobgar deb biladi... Inson o‘zini qay darajada amalga 
oshirsa, shu darajadagina mavjud bo‘ladi... Prustning dahosi, 
bu – Prustning asarlaridir. Rasinning dahosi, bu – uning bir 
qator fojialari. Ulardan boshqa hech narsa yo‘q. Agar Rasin 
yana bir fojia yozmagan bo‘lsa, Rasin yana bir fojia yozishi 
mumkin edi, deyishning nima keragi bor? Inson o‘z hayoti bilan 
yashaydi, u o‘z qiyofasini yaratadi, u qiyofadan tashqarida esa 
hech narsa yo‘q... Biz faqat inson o‘zining qator qilmishlaridan 
boshqa hech narsa emas, u mana shu qilmishlaridan tashkil 
topadigan munosabatlar majmuidan iborat, demoqchimiz, xo-
los... Ekzistensiyachi qo‘rqoqni tasvirlar ekan, uni o‘z qo‘r-
qoqligi uchun javobgar, deb hisoblaydi. U yuragi, o‘pkasi yoki 
miyasining qo‘rqoq bo‘lgani uchun shunaqa emas, balki o‘z 
qilmishlari bilan o‘zini qo‘rqoq qilgan. Mijozning qo‘rqog‘i 
bo‘lishi mumkin emas, Mijoz asabiy, zaif, chala yoxud to‘laqonli 
bo‘lishi mumkin, lekin zaif odam degani – albatta qo‘rqoq degani 
emas, chunki qo‘rqoqlik bosh tortish yoki yon bosish oqibatida 
yuzaga keladi. Mijoz bu – hali harakat emas. Qo‘rqoq o‘z 
qilmishi orqali aniqlanadi... Ekzistensiyachi qo‘rqoqni qo‘rqoq 
qiladigan – o‘zi, qahramonni qahramon qiladigan ham – o‘zi, 
deydi... Ekzistensiyachi insonning tushkun tasvirini bermaydi, 
uni qilgan ishiga qarab baholaydi. U insonga bor umid faqat 
uning harakatida ekani va faqat yagona harakatgina insonning 
yashashi uchun imkon berishini aytadi... Biz o‘zgaga ro‘baro‘ 
turib, o‘zimizni anglaymiz va ayni paytda, o‘zga ham biz uchun 
xuddi o‘zimizday ishonchli bo‘ladi... O‘zim haqimdagi biror bir 
haqiqatni bilish uchun men o‘zga orqali o‘tishim kerak. O‘zga 
kishi, deylik, o‘z-o‘zimni anglashimda qanchalik zarur bo‘lsa, 
mening mavjud bo‘lishim uchun ham shunchalik zarur... Biz har bir 
alohida hodisada erkinlik erkinlik uchun bo‘lishini istaymiz. Biroq 
erkinlikka intilar ekanmiz, u to‘laligicha boshqa odamlar erkiga va 
boshqalarning erki bizning erkimizga bog‘liq ekanini ko‘ramiz... 
Ekzistensiyachilik, bu – hayotbaxshlik, harakat haqidagi ta’limotdir” 
(“Jahon adabiyoti” jurnali, 1999-yil, 5-son. 181–195-b.).
Hayot ziddiyatlarga, qarama-qarshiliklarga to‘la bo‘lgani 
uchun kishilarning tabiati, fe’l-atvori, dunyoqarashi murakkab-
lashgan. Bu murakkablikning barcha jihatlarini hech bir na zariya 
to‘la-to‘kis ifoda qilib berolmaydi. Jumladan, hech bir adabiy 
metod, yo‘nalish, oqim ham inson dunyosini batafsil, to‘la-to‘kis 
aks ettirolmaydi. Romantizm, realizm metodining eng barkamol 
asarlarida ham inson dunyosining ma’lum bir qirralarini gav-
dalantiradi, xolos. Ekzistensionalizm yo‘nalishining J.Sartr 
(1905–1980), M.Prust (1871–1922), J.Joys (1882–1941), 
A.Kamyu (1913–1960), F.Kafka (1883–1924) kabi namoyan-
dalari asarlarida ham inson hayotining muayyan jihatlari – xavotir, 
tahlika, umidsizlik, iztirob ko‘rsatiladi. Ularning roman, qissa, 
hikoyalarida sho‘ro adabiyotining romantizm, realizm ijodiy 
metodiga mansub asarlaridagi singari ijobiy-salbiy qahramonlar 
yo‘q. Modernizm yo‘nalishi vakillari asarlarida iztirob ichida gi 
inson qiyofasini ko‘rsatish asosiy o‘rin tutadi. Ularda inson ning 
tubanliklari oshkora gavdalantiriladi. Tushkunlikka tush 
gan 
kishilarning xatti-harakatlari, o‘y-kechinmalari batafsil ifoda-
lanadi. Ekzistensionalizm namoyandalari diqqatini qaratgan 
xa votir, qo‘rquv, iztirob, tubanlik va ular keltirib chiqaradigan 
salbiy oqibatlar esa real hodisalardir. Ular inson hayotining 
ajralmas bo‘laklaridir. Inson tabiati, fe’l-atvori, hayot tarzining 
ana shu jihatlarini yoritish esa adabiyotning insonshunoslik 
mohiyatini yanada yorqinroq ochadi. 
Syurrealizm fransuzcha “