O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti abdulla Ulug‘ov adabiyotshunoslik nazariyasi
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
natura
” – “tabiat” degan ma’noni bildiradi. Naturalizm (lotincha natura – tabiat) XIX asr 60-yillaridan Yevropa adabiyotida shakllangan adabiy yo‘nalish bo‘lib, u tabiiy fanlarda erishilgan ulkan muvaffaqiyatlar ta’sirida paydo bo‘lgan. Naturalizm ham xuddi klassitsizm singari dastlab 288 289 Fransiyada vujudga kelgan. Bu yo‘nalish tarafdorlari (E.Zolya, G.Flober, Gi de Mopassan, I.Gibsen va boshqa) jamiyatni va insonni xuddi tabiatni o‘rgangan kabi aniqlik bilan tadqiq etishni maqsad qilib qo‘yishgan va badiiy bilish ilmiy bilishga monand bo‘lishi lozim, deb hisoblashgan. Ularning fikricha, adabiyotda hayot bor holicha, bo‘yab-bejamasdan, biror mafkura yoki axloqiy tarbiya maqsadlariga yo‘naltirilmagan holda tasvirlanishi kerak. Ijodkor hayot metarialini tanlab tasvirlashi emas, uni bor holicha aks ettirishi lozim. Naturalistlar uchun hayot voqeligini ijodiy qayta yaratish emas, balki uni asl holida, qanday ko‘rinsa, shu tarzda tasvirlash muhim. Bu yo‘nalish tarafdorlari asosiy e’tiborni maishiy tafsilotlarga, inson ruhiyatining fiziologik asoslariga, uning fe’l-atvori, xatti-harakatlaridagi tushuntirish qiyin bo‘lgan jihatlarga qaratadilar. Klassitsizm vakillari asarlarida jamiyatning yuqori tabaqasi hayoti diqqat markaziga qo‘yilsa, naturalizm namoyandalari ijodida jamiyatning eng quyi qatlamlari turmushini ikir-chikirigacha tasvirlashga intilish ustunlik qiladi. Bu yo‘nalish namoyandalari o‘z asarlarida inson ruhiyatining eng chuqur puchmoqlariga kirib borishga intilib, realistik adabiyotning imkoniyatlarini kengaytirdilar. Lekin adabiyotshunoslikda hayot voqeligini badiiyfalsafiy idrok etmasdan, oddiygina qayd etish, turmushdan nusxa ko‘chirish ham “naturalizm” deb yuritiladi. Bunda o‘sha asarning ijodiy- likdan yiroqligi, chinakam san’atga yot ekanligi nazarda tutiladi. Naturalizm namoyandalari hayot voqeligini o‘z holicha, u qanday bo‘lsa, shunday tarzda tasvirlash kerak, deb hisob- lashgan. Ularning fikricha, adabiyot hayot materialini tan lab tasvirlashi nojoiz. Chunki adabiyot hayotning o‘ziga xos ko‘zgusi ekan, unda turmushdagi barcha hodisalar o‘z ko‘ri- nishida aks ettirilishi kerak. Naturalistlar asosiy e’tiborni ma- ishiy tafsilotlarga, inson ruhiyatining fiziologik asoslariga, uning fe’l-atvori, xatti-harakatlari, taqdiridagi tushuntirish qi- yin jihatlariga qaratadilar. Ular uchun hayot voqeligini ijodiy qayta yaratish emas, balki uni asliga muvofiq tasvirlash muhim. Bu yo‘nalishning Gi de Mopassan, G.Flober, E.Zolya kabi vakillari asarlarida jamiyatning quyi qatlami turmushi, oddiy odamlarning hayot tarzi mayda-chuyda ikir-chikirigacha batafsil tasvirlanib, ularning ichki olami keng ochib beriladi. Shu bois naturalizmga realistik adabiyotning imkoniyatlarini muayyan darajada kengaytirgan yo‘nalishdir, deyiladi. Naturalizmda hayot voqeligini bor holicha tasvirlash aso siy maqsad qilib qo‘yilsa, “ong oqimi” adabiyotida inson ruhiyati- dagi jarayonlarni aslicha aks ettirishga intilish kuzatiladi. Jumladan, J.Joys, M.Prust kabi adiblarning asarlarida qahramon- larning ongida qo‘qqisidan paydo bo‘ladigan o‘yfikrlar, qal bidan kechadigan his-tuyg‘ular diqqat markaziga qo‘yiladi va ular mantiqan izohlab bo‘lmaydigan darajada bir-biri bilan bog‘lanib, betartib tarzda almashinib turishiga e’tibor qaratiladi. “Ong oqimi” adabiyoti hayot voqeligi va inson obrazini gav- da lantirishda realistik adabiyotning ifoda imkoniyatlarini ken- gaytirdi. Ong oqimining hayotni tasvirlash, inson ruhiyatidagi jarayonlarni ifodalash usuli tufayli realistik adabiyotning inson xatti-harakatlarini ham ijtimoiy, ham ruhiy jihatdan asoslashga intilishi yanada kuchaydi. Shunday asarlar borki, ularning qahramoni qismati beixtiyor kishini achintiradi. Xo‘rlangan, haqoratlangan kishilarning achinarli ahvoli gavdalantirilgan bu asarlarni o‘qigan o‘quvchi o‘z-o‘zidan mahzun bo‘lib qoladi. Uning qalbini bechora qah ramonga achinish hissi qamrab oladi. Inson qismati fojeliklari gavdalantirilgan bu xil asarlar sentimental asarlar deyiladi. F.Dostoyevskiy (1821–1881)ning “Xo‘rlangan va haqoratlanganlar”, A.Chexov (1860–1904)ning “Kashtanka”, “Uyqu istagi”, I.Karamzin (1766–1826)ning “Bechora Liza” asar lari qahramonlari qismati o‘quvchi hissiyotlariga qattiq ta’sir qilib, kuchli achinish, iztirob uyg‘otadi. Sentimentalizm fransuzcha “ sentiment ” – “his, his qilish” degan ma’noni bildiradi. Qahramonlari qismati, fojia siga achinish hissini uyg‘otadigan asarlar kishilar qalbida insonparvarlik, 290 291 insonga muhabbat tuyg‘ularini ulg‘aytiradi. Ular mana shu xususiyati bilan adabiyotning insonparvarlik mohiyatini yorqin namoyon etadi. Ko‘chirmalar olingan “Ada biyot shu- noslik lug‘ati”da qayd etilishicha, “Sentimentalizm XVIII asr ikkinchi yarmida Yevropa adabiyotida vujudga kelgan oqim. Uning nomlanishi ingliz adibi L.Sternning “Sentimental sayohat” (1768) asari bilan bog‘lanadi. Sentimentalizm oqimi vakillarining fikricha, inson tabiatining gavhari, asosi uning ongi emas, balki hislari bo‘lgani bois komil insonni tarbiyalash uchun dunyoni aqlga muvofiq tarzda qayta qurish emas, balki insonga tabiatan xos bo‘lgan hislarni erkinlashtirish va rivojlantirish zarur. Sentimentalizm namoyandalari ijodida jamiyatning quyi tabaqasi kishilari hayoti, ichki dunyosini tasvirlashga ko‘proq e’tibor beriladi. Inson ruhiyatini chuqur tahlil qilishga intilgan sentimentalizm adabiyoti tarafdorlarining qarashiga ko‘ra, insonning qadri uning his eta olish darajasi, teran tuyg‘ularga qobilligi bilan belgilanadi. Chunki his eta olish insonga xos eng muhim fazilat hisoblanadi. Sentimentalizm adabiyoti inson bir qolip doirasida qolmasligi, u turli omillar ta’sirida har xil o‘zgarib turishini ko‘rsatib, adabiy qahramon obrazini ancha hayotiy gavdalantiradi. Bu yo‘nalish ijodkorlari (J.Russo, D.Didro va boshqa) inson ruhiyatini, uning fe’l- atvorini, maqsad, intilishlarini ijtimoiy muhit bilan bog‘liqlikda tasvirlashga intilishadi. Sentimentalizm badiiy tafakkur rivojiga samarali ta’sir ko‘rsatib, keyinchalik adabiyotda romantizm va realizm ijodiy metodiga xos xususiyatlar shakllanishiga zamin yaratdi. Ammo sentimentalizmning o‘rtamiyona namunalarida qaharamonlarning o‘ta chuchmalligi, ehtiroslariga o‘ta beril- ganidan yig‘loqiga aylangani, hissiyotlariga o‘ralashib qolgani ham yaqqol bilinadi. “Sentimental” so‘zining salbiy ma’noda qo‘llanishi shu bilan bog‘lanadi. Sentimentalizm adabiyotining ma’naviy dunyosi boy bo‘lsa-da, u jamiyatning mavjud tartiblari, taqdir chigalliklari tufayli hayotda o‘z o‘rnini topolmagan, ko‘pchilikka qo‘shilib ketolmay, bir chekkaga chiqib, jamiyat uchun begona, ortiqcha bo‘lib qolgan odamga achinish hissi bilan yo‘g‘rilgan. Lekin uning qahramonlari achinish hissini uyg‘otsa-da, o‘z mavjudligini namoyon etish uchun turmushdagi tartiblarga qarshi dadil kurash olib bormaydi”. Adabiy yo‘nalish muayyan davrda yashagan ijodkorlar asar- lariga xos umumiy jihatlar mujassami bo‘lib, u hayot voqeligiga yondashish, uni badiiy idrok etish va baholash, asarlarning badiiy shakl xususiyatlari, ifoda uslubi kabilarda namoyon bo‘ladi. Adabiy jarayonning muayyan bosqichlarida kuzatiladigan g‘oya viy-estetik tamoyillarni o‘zida uyg‘unlashtirgan adabiy yo‘na lishlar adabiyotdagi o‘sish-o‘zgarishlarni aks ettiradi. Adabiy jarayon bilan bog‘liq, badiiy tafakkur taraqqiyotining muayyan bosqichida namoyon bo‘ladigan ushbu adabiy-es- tetik kategoriya adabiyot tarixini o‘rganish, adabiy jarayonni tahlil qilishda muhim omil sanaladi. Yangi adabiy yo‘nalishlar avvalgilari bag‘rida yetilib, yangi davrdan oziqlanib, maydonga chiqadi. Yevropa adabiyoti tarixidagi klassitsizm, naturalizm, sentimentalizm adabiy yo‘nalish sifatida ko‘rsatiladi. Adabiy oqim adabiy jarayon bilan bog‘liq adabiy-estetik kategoriya bo‘lib, u muayyan davr adabiyotidagi adabiy yo‘na- lishning bir ko‘rinishidir. Masalan, barokko yo‘nalishining varianti sifatida ispan adabiyotida gongarizm, italyan adabiyotida marinizm, fransuz adabiyotida pretsioz adabiyoti paydo bo‘lgan. Bundan ayon bo‘ladiki, adabiy oqimlar muayyan adabiy yo‘na- lishning bir tarmog‘i sifatida vujudga keladi va o‘sha adabiy yo‘nalishga xos umumiy jihatlarni o‘zida aks ettiradi. Umuman, ijodiy metod, ijodiy yo‘nalish, ijodiy oqim tushunchalari o‘rtasida qarama-qarshilik, jiddiy tafovut yo‘q. Ijodiy metod o‘rnida “badiiy metod” iborasi ham qo‘llanilishi mumkin. Ijodiy metodlar o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan farq qilsa-da, ular bir-birini inkor etadigan hodisa emas. Barcha metod, yo‘nalish, oqimlar so‘z san’atining birdan-bir maqsadi – hayot hodisalari va inson dunyosini ko‘rsatishga xizmat qiladi. |