O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti abdulla Ulug‘ov adabiyotshunoslik nazariyasi
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
IJODKOR USLUBI
Borliqda bir-biriga aynan o‘xshash hodisa mavjud emas. Chunki betakrorlik borliqning asosiy xususiyatidir. Kishilarning harakat, faoliyati ham ana shu haqiqatni tasdiqlaydi. Odamlar bo‘y-basti, ovozi, qobiliyati, irodasi kabi jihatlariga ko‘ra bir- biridan aniq ajralib turadi. Hatto egizaklar ham bir-biriga aynan o‘xshamaydi. Yozuvi aynan bir xil kishilarni topishga urinish ham befoyda. Negaki har bir odam o‘ziga xos “xat” bilan yozadi. Ijodkor uslubini ham ma’lum ma’noda ana shunday “xat” deyish mumkin. Yozuvchi, shoirning “xat”i uning asarlari tilida, qahramonlarining so‘zlash tarzida, voqealarning tanlab olinishi va bayon etilishida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham F.Dostoyevskiy romanlari bilan L.Tolstoy yoki A.Chexovning asarlari bir-biridan farq qiladi. “Qutlug‘ qon” Oybekning, “O‘g‘ri” va “Bemor” Abdulla Qahhorning qalamiga mansubligi aniq bilinadi. She’riyatdan xabardor o‘quvchilar Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Rauf Parfi she’rlarini bemalol “tanishadi”. Ijodkorlar asarlarining bunday o‘ziga xos bo‘lishi, birin- chidan, borliqning betakror yaratilgani bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan, shoir, yozuvchi, dramaturglarning hayotiy tajribasi, turmushni kuzatishi, bilim darajasi, didi, saviyasi, dunyoqarashi kabi omillarga asoslanadi. Uchinchidan, bu “xat”da shoir, yozuv- chining qiziqishi, fe’l-atvori, ichki dunyosi aks etadi. Har bir odam o‘ziga xos olam bo‘lgani singari ijodkorlar ham betakror dunyodir. Bu mavzu tanlashda, hodisalarga yondashishda na- moyon bo‘ladi. Shuning uchun “uslub – odamdir” deyiladi. “Ijodiy uslub” deganda asarning tiligina nazarda tutilmaydi. Albatta, badiiy asar tili ham ijodkor “xat”ini namoyon etadigan muhim unsurlardan biridir. Ijodiy uslubni muallifning “bayon tarzi”, “fikrni ifoda etish mahorati” deb qarash ham uning bir jihatini bildiradi. Chunki uslub juda keng tushunchadir. U muayyan bir yozuvchi ijodida ham, uning har bir asarida ham turli ko‘rinishda namoyon bo‘li- shi mumkin. Masalan, Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostoni “xat”i uning g‘azallari “xat”idan tamoman farq qiladi. Turkiy “Xamsa” muallifi g‘azallaridan Bobur bitgan g‘azallar ham uslub turlichaligi bilan ajralib turadi. Ijodkor uslubining shakllanishiga tashqi omillar ham ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, har bir yozuvchi, shoir boshqa ijodkorlarning asarlari bilan tanishish jarayonida ulardan nimalarnidir o‘rganib, ijodiy o‘zlashtiradi. Bu esa uning hayot hodisalarini aks ettirish, inson obrazini gavdalantirishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Yozuvchi, shoir voqealar jarayonini, qahramonlari qiyofasi, ularning xatti-harakati, holatini ular yashaydigan manzil manza- ralarini qanday tasavvur qilsa, shunday ifodalaydi. Oybek qahra monlari harakatlanadigan joylarni jamiki ko‘rinishlari bilan batafsil bayon etib, personajlari qiyofasi, holatini aniq gav dalantirsa, Abdulla Qahhor qahramonlari turgan joyni ham, ularning holati, ahvolini ham ixcham, lo‘nda, eng muhim jihatlariga e’tiborni qaratgan holda tasvirlaydi. Fransuz adibi, Nobel mukofot sovrindori, Alber Kamyu ijodkor uslubining o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida so‘z yuritar ekan: “San’atkor voqelikdan tanlab olgan unsurlarni badiiy til yordamida xayoloti bilan uyg‘unlashtiruvchi va u yaratgan badiiy dunyoning tugal bo‘lishini ta’minlovchi vosita – uslub deb ataladi”, deydi. Demak, ijodkorning o‘ziga xos uslubi uning hayot hodisalarini tanlashi, uni xayolidagi olam bilan uyg‘unlashtirib, badiiy til vositasida akslantirishidir. Uslub arabcha so‘z bo‘lib, “tartib, tarz, yo‘sin” degan ma’noni bildiradi. Uslub poetikaning muhim kotegoriyalaridan biri bo‘lib, u ijod kor shaxsi, uning dunyoqarashi bilan bog‘liq hodisadir. Shuning uchun “us- lub – odam” (J.Byuffon) degan qarash keng ommalashgan. Shoir, adibning ijodiy individualligini namoyon etuvchi o‘ziga xos uslubi badiiy asarning barcha sathlarida (badiiy matnning tuzilishi – ritorika, badiiy voqelikni yaratish prinsiplari – poetika) namoyon bo‘ladi. Har bir asarda muayyan darajada ijodkorning shaxsi aks etadi. Bu jumla tuzish, voqealarni bayon etish, syujet 294 295 qurilishi, asar kompozitsiyasini yaratish, detallarni qo‘llash, hayot voqeligiga yondashishda aniq ko‘rinadi. Adabiyotshunoslikdagi muhim terminlardan biri “uslub” ijodkorning hayot voqeligiga yondashishi, inson obrazini gavdalantirishi, asarida jumla tuzishi, detal–tafsillarni qanday qo‘llashini bildiradi. Har qanday asarda muallif shaxsi o‘z ifodasini topgani bois uslub antropologik, ya’ni ijodkor shaxsi bilan bog‘liq kategoriya sanaladi. “Navoiy”, “Sarob” romanlarining o‘zga xos jihatlari, nafaqat, ularning mavzusida, balki Oybek hamda A.Qahhorning ijodiy uslubida, ya’ni voqelikka yondashishi, jumla tuzishi, detallarni qo‘llashida ham namoyon bo‘ladi. Ijodkor shaxsiga xos xususiyatni o‘zida mujassamlshtirgan uslub ijtimoiy davr o‘zgarishlari va adabiy jarayondagi yangilanishlar bilan bevosita bog‘lanadi. Chunki har bir ijodkor muayyan davrda yashaydi. Shu muhitga xos barcha jihatlar shoir, adibning dunyoqarashiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Navoiy asarlarining Muqimiy, Fitrat she’rlaridan keskin farq qilishi, mumtoz adabiyot bilan zamonaviy so‘z san’ati o‘rtasida jiddiy tafovut borligi shundan dalolat beradi. Badiiy barkamol asarlarda muallifning voqelikka munosabati, undagi muammolarga yondashishi va fikrini ifodalash tarzi aniq bilinib turadi. “Ijodiy metod” “ijodiy uslub”ga nisbatan keng qamrovli tushuncha bo‘lib, u hayotni badiiy aks ettirishning umumiy tamoyillarini o‘zida mujassamlashtiradi. “Ijodiy metod” tu- shunchasi muayyan shoir yoki adibning emas, balki ko‘plab ijodkorning asarlariga xos umumiy xususiyatlarni bildiradi. Turli zamonda, turli joyda yashab ijod qilgan O.Balzak, F.Dostoyevskiy, L.Tolstoy va M.Sholoxovning asarlari raelizm ijodiy metodiga mansubdir. Lekin ularning har biri asarlarida o‘ziga xos ijodiy uslubini namoyon etgan so‘z san’atkoridir. Abdulla Qahhor, Oybek, G‘afur G‘ulom asarlari matni yonma-yon qo‘yib qiyoslanganda ularning o‘ziga xos uslubi bor ligi yaqqol seziladi. Ijodkor uslubi u yashagan ijtimoiy davr va adabiy jarayon bilan chambarchas bog‘liqdir. Navoiy davrida, undan oldingi va keyingi davrda yashagan shoir, adiblarning asarlari o‘rtasida jiddiy farq mavjudligi avvalo ularning matni- dagi ifoda uslubida bilinadi. Ijodkor uslubi uning voqelikni anglashi, hayot hodisalarini idrok etishi va unga qaysi nuqtayi nazar, qanday maqsad bilan qarashi bilan bevosita bog‘liqdir. U ayni chog‘da ijod jarayoni bilan ham chambarchas tutashib ketadi. Bu xususda: Jeyms Joys “Navqiron san’atkorning siyrati” romanida qahramoni tilidan: “Mana bu savatchaga qara. Bu savatchani ko‘rish uchun sening onging, avvalo, uni tevarakdagi olamdan ajratib oladi. Tevarak olam esa savatcha emas. Idroklashning birinchi bosqichi – bu idroklanayotgan obyekt bilan chegaralanadigan marra, chiziq. Estetik obraz bizga makon yoki vaqt doirasida namoyon bo‘- ladi. Quloq orqali idroklanadigan vaqt doirasida, ko‘z orqali idroklanadigan – makonda namoyon bo‘ladi. Biroq vaqtdami yoki makondami, bundan qat’i nazar, estetik obraz, avvalo, makon va zamonning bepoyon fonida o‘zicha cheklangan yoki mustaqil obyekt sifatida idroklanadi. Sen uni alohida bir narsa sifatida qabul qilasan. Bir butun narsa sifatida ko‘rasan. Uni yaxlitlik tarzida idrok etasan. Keyin sen bir nuqtadan boshqasiga o‘tib, shaklning sirtiga ko‘z yugurtirasan va narsani, uni ichidan tashkil etgan qismlari muvozanatida anglaysan. Sen uning qurilishi ritmini his qilasan. Boshqacha aytganda, bevosita idroklash sintezidan keyin fahmlash analizi keladi. Dastlab bu allaqanday butunlik ekanini idroklagan bo‘lsang, endi sen uni bir narsa deb his etasan. Sen uni muvofiq, uyg‘un, yaxlitlik, murakkab, bo‘linuvchi qismlardan tashkil topgan, shu qismlarning natijasi, ularning majmui deb qabul qilasan” deydi (“Jahon adabiyoti” jurnali, 2007-yil, 4-son, – 67-bet.). Hayot voqeligi hududsizdir. Har bir ijodkorning nigohi uning ma’lum bir jihatlarinigina qamrab oladi. Bir hodisaning o‘zi har bir shoir, yozuvchi uchun turli xil tasavvur uyg‘otishi, ularda har xil taassurot hosil qilishi mumkin. Ana shu taassurot va tasavvur ijodiy uslub namoyon bo‘lishiga zamin yaratadi. Ijodkorning 296 297 xayol-tasavvuri qanchalik teran bo‘lsa, u hayot hodisalari mohiyatini shu qadar chuqur yoritib beradi. Odil Yoqubov Ulug‘bekning qalbidagi iztirobli o‘ylarni: “Hayhot! Agar foniy olam yumushlari Ali Qushchi o‘ylaganday oson bo‘lganida Mirzo Ulug‘bek bu bevafo hokimiyatni allaqachonlar tark etib, o‘zini suyukli ishiga bag‘ishlamas edimi? Boshidagi toj, tagidagi taxt ilm-u funun uchun darkor ekanini tushunmaganida bu sovuq koshonani, gunoh-u azimga botib qolgan bu haram, shon-shuhrat va mansab ishqida hech bir razolatdan toymaydigan bu amirlar, sarkor-u saroybonlar, xurofot va taassub botqog‘iga botgan din peshvolaridan yuz o‘girib, suyukli talabalari orasiga, ma’rifat dargohiga ketmas edimi? Lekin ne chora? Bu manhus toj-u taxt, bu saltanat, insonlar ustidan hokimlik qilmoq istagi shunday shirin ekanki, uning niyati pokligiga kim ishonadi? Kim uning samimiyligiga, o‘z ixtiyori bilan saltanatdan qo‘l yuvganiga ishonib tinch qo‘yadi?”(Ulug‘bek xazinasi. Roman. – Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994. – 25-b.). Adib romani mavzusi qilib, Ulug‘bek hayotining eng tahlikali damlarini tanlagan. Buni ko‘rsatish esa Ulug‘bek qalbidagi iztirob, ziddiyatlar kurashini yuqorida keltirilgan parchadagi singari keskin va qayg‘uli ohang bilan ifodalashni taqozo etadi. Qahramonlar ruhiyati, kechinmalari maromini ta’sirchan ko‘rsata olish ham ijodkor uslubiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, Pirimqul Qodirovning “Ona lochin vidosi” romanida bunday o‘rinlar bor: “Gavharshod begim Sohibqiron Amir Temur xonadoniga kelin bo‘lib tushgandan beri o‘nlab yillar davomida betashvish va bexavotir o‘tgan kunlari juda kam bo‘lgan. Mudom tog‘lar atrofida o‘ralashgan bulutlarning shamolbo‘ronlarini eslatuvchi urush-yurishlar, ichki-tashqi nizolarning girdobini ko‘rgan. To‘g‘ri, begimning tole’iga Shohruh mirzo faqat qilich chopadigan bahodir yigit emas, balki madrasa ko‘rgan, kitobni sevadigan, oilasiga astoydil mehr qo‘ygan fozil inson bo‘lib yetishdi. U bilan birga bo‘lgan kunlarida Gavharshod begim o‘zini baxtiyor his qiladi”. Boshqa bir adib Gavharshod begimning bu kechinmalarini yana o‘zgacha tarzda ifodalashi mumkin. Umuman, uslub ijodkorning o‘ziga xosligini – uning xayol, tasavvuri ko‘lami, inson qalbini his qilish darajasi, hayot hodisalari va kishilararo munosabatlar murakkabligini tahlil qilish layoqati, so‘z boyligini namoyon etuvchi hodisadir. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|