O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o'zbak tili va adabiyot universiteti

O'zlashgan qatlam.

Turkiy tillardagi yunoncha, arabcha, forscha-tojikcha, xitoycha, mo'g'ulcha, ruscha so'zlar o'zlashgan qatoamni tashkil eradi. Turkiy tillardagi o'zlashgan qatlamning asosiy qismi arab, fors-tojik, rus tillaridan kirgan so'zlardan iboratdir.

Arabcha so'zlar diniy terminlar va turli soha nomlaridir. Arabcha so'zlar quyidagi xususiyatlarga ega:

1.v, f, h harflari ishtirok etgan so'zlar, asosan, arabcha: vazir, fikr, hosil;

2.(tutuq belgisi) ishtirok etgan so'zlar arab tiliga mansub: ma'no, ta'lumot, na'ra;

3.Arabcha so'zlar siniq ko'pligiga ega, ya'ni ko'plik so'z tarkibini o'zgartirish bilan hosil qilinadi: hol-ahvol, xabar-axbor, ruh-arvoh, xulq-axloq, she'r-ash'or va h.k;

4.Arab tili konstant hisoblanib, arabcha so'zlarda o'zakdoshlar leksema tarkibidagi undoshlar yordamida hosil qilinadi: hukm-hokim-hakam-mahkama-holimiyat; fikr-tafakkur-mutafakkir; kotob-maktab-kutubxona-maktub; sinf-tasnif; hurmat-ehtirom-marhamat-muhtaram.

Mo'g'ulcha so'zlarning o'zlashish omillari tadqiqotlarda qayd etilgan. V.I.Rassadin fikricha, Chig'atoy va uning vorislari hukmronligi davrida eski o'zbek toliga yuzga yaqin mo'g'ulcha so'z o'zlashgan. Hozirgi turkiy tillarda mo'g'ylcha so'zlar miqdorining bundan ko'proq ekanligi qayd etilgan. Jumladan, oltoy tili shevalarida 830 dan ortiq mo'g'ulcha so'z ishlatilishi aniqlangan.

Fin-ugor tillari orasida chuvash tilinoraliq til vazifasini o'taydi. Chuvash tiliga o'zlashgan slavyan so'zlarining aksariyati rus tili orqali o'tgan.

Tuva tilida: a) mo'g'ulcha so'zlar ko'p o'zlashgan; b) fin-ugor, samodiy, tungus- manjur tillaridan ham so'z o'zlashgan.

Vomga bulg'orlari tiliga xos qadimiy so'zlar qabrtoshlarda va boshqa yodgorliklarda saqlanib qolgan.

Qrim-tatar tilida qo'llanadigan aytim so'zlar hozirgi turkiy tillarda kuzatilmaydi. Ba'zi so'zlar esa faqat bulg'or tilida uchraydi. Bu holat tyrkiy tillarning emg qadimgi leksik xususiyatlarini turli darajada saqlab qolganlogimi ko'rsatadi. Bunda, ta'kidlanganidek, ichki taraqqiyot va tashqi omillar ta'siri muhim o'rin tutadi.

Turkiy tillar leksikasi taraqqiyotida leksemalarning semalari doirasida o'zgarish kuzatiladi. Semantik o'zgarishlar, asisan, ma'no kengayishi va ma'no torayishi bilan izohlanadi.

Ba'zi turkiy leksemalarning hozirgi qo'llanishida semantik torayish kuzatiladi. Bu holat tilning tarixiy taraqqiyoti jarayonidagi ichki qonuniyatlar hamda shu tushunchani ifodalovchi bishqa yasam leksik birliklarning shakllanishi yoki boshqa tilga oid leksik birlikning o'zlashishi bilan izohlanadi.

Turkiy tillar leksikasi taraqqiyotida ma'no ko'chishi turli usulllar yordamida yuzaga kelgan. Masalan, metinimiya asosida qabila nomlari odamlarga nisbatan keng ishlatilgan. V.Vladimirsov mo'g'ullar haqida yozar ekan, tutukulyut qabilasidagi erkaklar tutukultay, ayollar tutukulchin deb atalganini ta'kidlaydi.

Tuva tili shevalarida jalan leksemasi to'rt yoshdan oshgan qoramol

uchun ishlatiladi.