O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti
Yüklə 156,78 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qani, qo’lingizni bering usta Binaqul.
|
Endi “hamma” endi qalaysan.? Qay olmoshi o’rin-joy haqida so’roq
ifodalshda ishtirok etadi. Qayda? Qayga? Qaydan shakllari keng ishlatiladi. Qayda, qayga, qaydan shakllari asosan she’riyatda ko’proq uchraydi. Poetik uslubda prozaik uslubda olmoshlar nomi ishning keyingi qismlarida ko’proq to’xtaymiz. Qaysi olmoshi ma’lum bir guruhdagi narsalar ichidan ajratib ko’rsatuvchi belgi haqidagi so’roqni bildiradi. Akamullo tuzuk. O’g’illari kelib, dimoqlari chog’, o’zi quloqqa, yuribdilar. – Qaysi o’g’illari? – ajablandi. Haligi mo’nasid – u kishi 7 yo’q edi. (Q.Muxtor, yillar shamoli, 97-bet). Qani olmoshi shaxs yoki narsa predmetning mavjudlik o’rni haqida so’roqni ifodalaydi. Masalan, kitob qani? Lekin ayrim hollarda bu so’z yuklama o’rnida ham kelishi mumkun. Bunday hollarda u so’roq ma’nosini ifodalaydi? Qani, qo’lingizni bering usta Binaqul. (X.Sultanov Bir oqshom ertagi, 159-bet). Qani edi xudoning rahmi kelib… (U.Nazarov chayon yili, 13-bet). Qani olmoshi qayerda so’roq olmoshiga sinonim bo’ladi. Faqat shaxs yoki narsaning mavjudligini o’rni haqida so’roqni ifodalash bilan birga so’zlovchining shu shaxs yoki narsa predmetni bevosita ko’rmoqchi bo’lganligini ham anglatadi, ya’ni so’zlovchi so’rayotgan shaxs va narsani ko’rmoqchi so’zlsa diyarli hamma vaqt qayda, qayerda, qayoqda olmoshlari qo’llanadi. Masalan: maktab qani (maktabni ko’rmoqchi); maktab qayerda (maktabning joyini so’ramoqda) va h.k. Qancha olmoshi predmetning son-miqdori haqida so’roqni bildiradi. Bunda qancha muxlislarning bor (holi seni qilarlar tahlil E.Vohidov IV-t, I – tom, 42-bet). Qancha olmoshining necha olmoshidan farqi unda predmetni donalash xususiyati yo’q. masalan, majlisga necha odam keldi deganda majlisga kelganlarning soni so’raladi. Majlisga qancha odam keldi. Deganda asosan kelgan odamlarning yoki ozligi so’raladi. Bunda donalash deyarli bo’lmaydi. Shuning uchun bu so’roqqa javob berishda hisob so’zlar qo’llanmaydi. Faqat sanoq bildiruvchi sonning o’zi qo’llanadi. Ancha og’ir toshlar. Tubda unga cho’kkan tiz (A.Oripov, 40-bet). Hali ancha tunlarni yana o’tkazishim kerak uyqusiz (A.Oripov, 428-bet). Qancha olmoshi belgi haqida so’roqni bildiruvchi olmoshlar qatoriga kiradi. Bu olmosh ish harakatning bajarilish vaqti haqida so’roqni ifodalaydi. Uy opsanmi, Saidjon, to’y qachon endi? Ayt, qachon ko’nglimga solding. Ishq o’tin, e sohira. Dil o’zi bog’landimu, yo bog’lading jodu bilan? (E.Vohidov IV jildlik, I-tom, 166-bet). Qachon so’zi ish-harakatning bajarilish vaqti haqidagi so’roqni ifodalshda hozirgi zamon o’zbek tilida asosiy so’z hisoblanadi. So’roq olmoshi so’roq ma’noidan tashqari boshqa ma’nolarda ham qo’llanadi. Lekin bu ma’noda shu olmoshlarning o’ziga xos ma’no emas, bu ma’nolar gapning umumiy mazmuni(dan) va ohang orqali riollashadigan ma’nolardir. So’roq olmoshlarining o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri shuki, ular qo’shma gaplarda bosh gap bilan ergash gapni bog’lash uchun keng qo’llandi. O’zbek tilida qani so’roq olmoshidan boshqa barcha so’roq olmoshlari ana shu vazifada qo’llana oladi. So’roq olmoshlarining nisbiy so’z vositasida qo’llanishi faqat o’zbek tilida uchraydigan hodisa bo’lmay, balki turkiy tillarning deyarli barchasiga xos xususiyatdir. Yuqorida biz faqat so’roq olmoshlarining semantik- stilistik xususiyatlari bilan tanishib chiqdik. Agar boshqa olmoshlarni ham shu tarzda tahlil qilsak, ularning o’ziga xos stilistik, semantik xususiyatga ega ekanligi, qo’llanish ko’lami kengligi, universalligi bilan boshqa so’z turkumlaridan ajralib turishi yaqqol ko’zga tashlanadi. II bob O’zbek tili stilistikasining nazariy masalalariga bag’ishlangan ko’rsatishlarda finktsional uslublar masalasi ham tadqiqotchilarning diqqat markazida bo’lgan. 8 Nafaqat o’zbek tilshunosligida, balki ko’pchilik tilshunosliklarda ham akademik V.Vinogradovning tilining uch muhum vazifasi – aloqa, habar, ta’sir etish xususiyatlariga asoslanadi. 9 Kishilar o’z ijtimoiy faoliyatlarida, - deb yozadi I.Karimov,- tildagi barcha vositalardan – fonetik, grammatik, leksik, funktsional badiiylardan foydalanganlarida, avvalo o’z ihtiyojlaridan kelib chiqib nutq, mavzusiga, vaziyatga qarab tanlaydilar va ishlatadilar. Tilimizdagi vositalarning bir nechalab ko’rinishlariga ega bo’lishi sinonimik rang-baranglik shunday yo’l tutishga imkon beradi. Mana shu tanlash nutq jarayonida til birliklarining o’ziga xos, uslubiy chegaralashlarni taqozo qiladi. Til elementlarining ijtimoiy muhitda tanlab ishlatilishi va ularni tilshunoslikda ilmiy-amaliy tahlil qilish zaruriyati stilistikada yangi sohasi, funktsional stilistikani vujudga keltiradi”. 10 Biz o’zbek tili badiiy uslubida olmoshlarning funktsional-stilistik xususiyatlari ikkinchi bobimizda o’rganishga harakat qildik. Badiiy uslubda yozilgan asarlar aniq, bir muallifga tegishliligi va ijod mahsuli ekanligni bilan harakterlanadi. Zero, bu uslublarda shakillanadigan matnlar asar mualifidan janr talabidan kelib chiqib maxsus tayyogarlik ko’rishni, har bir voqea – hodisani, tasvir oy’ektini badiiy estetik tafakkur prizmasidan o’tkazishni, binobarin, ushbu maqsadga xizmat qiladigan har bir elementni tanlab ishlatishni, ularga muayyan ta’sir ko’rsatish vazifasini yuklashni talab etadi. Til birliklaridan shu tarzda foydalanish bevosita olmoshlarga bo’lgan munosabatda ham anglashilib turadi. 8 Қўнғуров Р., Каримов С., Қурбонов Т. Ўзбек тилининг функционал ситилялари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 1984; Ўринбоев Б. Функционал услуб ва унинг моҳияти. –T.: Фан 1992. ----- 9 Қўнғуров Р., Каримов С., Қурбонов Т. Юқоридаги асар, 12-16 бетлар. 10 Каримов С. Ўзбек тилининг бадиий услуби.---------- Buning ustiga asar muallifining til materiallariga ijodiy yondashu, voqelikni keng ko’lamda siqiq shaklda ifodalashga bo’lgan extiyoj til birliklari zimmasiga allohida vazifalarni yuklaydi. Q.Samadovning quyidagi fakrlari fikrimiz isbotidir. Badiiy uslub har bir ijodkorning mustaqilligi belgisidir. Bu belgi zamirida sanatkorning voqelikka munosabat, estetik prensiplarni ijodiy nazariyasi mujassamlashadi. Til vositalari ana shu o’ziga xoslikni namoyon etuvchi muhum omil hisoblanadi. Bunda til vositalari faqat tasvirlovchi unsurlar bo’lib qolmasdan, balki voqelikka munosabat ko’lami ko’rsatuvchi badiiy tadqiq etilayotgan voqea- hodisalarni bosh g’oya atrofiga uyushtirib asarga yaxlitlik baxsh etuvchi omil ham hisoblanadi. Demak, badiiy asarda til faqat tashqi belgi-shakl bo’lib qolmasdan mazmunga ham dahldor, aniqrog’i uni uyushtiruvchi va yorituvchi vosita hisoblanadi. 11 Badiiy asarda so’z qo’llash ijodning janr xususiyatlari bilan chambarchas bog’liqdir. Demak, boshqa xoslangan uslublardagi kabi badiiy uslubda so’z qollash ham lisoniy va nolisoniy qonuniyatning uzviy bog’liqligini taqozo etadi. Ayni chog’da mana shu holatlarning zamirida sanatkorning ijodiy pozitsiyasi mujassamlashadi. Badiiy tasvir hayotning hamma sohasini qamraydi. Shuning uchun bunda umumiy leksika ham, chegaralangan so’zlar ham keng ravishda qo’llaniladi. Bu jihatdan badiiy adabitoy tili ro’znoma tiliga o’xshab ketadi. Chunki ro’znomada ham hayotning nihoyatda keng ko’lami ifoda qilinganidan turli sohaga oid so’zlar qo’llanadi. Ammo ro’znoma materiali asos etibori bilan publisistik uslubga mansub bo’lsa, badiiy adabiyot tili badiiy uslubga xosdir. Badiiy uslub esa timsolliylik zuhr etadi. To’g’ri ro’znomadan ham timsolilik ishlatiladi. Ammo badiiy ijoddagi timsol muhokamaga undaydi, voqeylikni yanada chuqurroq, yanada kengroq bilib olishga imkon yaratadi. Badiiy uslubning o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, unda eskirgan so’zlar ham, lahja so’zlari ham, atamalar ham yangi so’zlar ham keng 11 Самадов Қ. Ўзбек тили услубияти. – Гулистон, 1992, 30- бет. ravishda qo’llanadi. Chunki hayotning keng lavhasini yuzaga keltirish voqiylikning butun qatlamini to’la yoritish shuni taqozo etadi. Bu jihatdan Oybekning “Navoiy”, O.Yoqubovning “Ulug’bek hazinasi” kabi romanlarini eslash kifoya. Ayniqsa Oybek besh asrlik masofani qalb va qalam, tafakkur va shuur yo’li bilan bosib o’tib, hozir eskirgan o’sha vaqtda faol qo’llangan so’zlarni tasvirga singdirib, ularga ruh baxsh etadi va hayotning jonli manzarasini kitobxonga taqdim qladi. Shu tariqa adib o’tmishini zamonamiz hizmatiga yo’lladi. Shuning uchun badiiy asar tilini o’rganish tilning taraqqiyot darajasini ham o’rganib borishidir. Bundan tashqari badiiy asar tili shunday bir tilki uning doirasida tilning xalqona soddaligi, oddiy tushunarliligi, ta’sirchanligi va ijodkorning tafakkur qudrati mavjud. Shuning uchun badiiy matnlarni lingopoetik jihatdan o’rganishda uning morfologik xususiyatlariga ham etibor berish zarur. Yüklə 156,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|