O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti “iqtisodiyot

3.2. Milliy iqtisodiyotni rivоjlаnishi vа ахоli bаndligini tа’minlаshdа kоrхоnаning o‘rni vа rо‘li
Bugungi kunda aksari korxonalar aksiyadorlik jamiyatlari, xolding va moliya-sanoat guruhlari tuzish yo‘lidan bormoqda. Davlat korxonalarning tashabbuskorligi, ijodiy izlanish va tadbirkorligi uchun kеng yo‘l ochib, qonunda taqiqlab qo‘yilgan hollardan tashqari barcha holatlarda mustaqil xo‘jalik faoliyati va erkinligi zamonaviy korxonalar faoliyatining eng asosiy xususiyati hisoblanadi.
Davlat iqtisodiyotning asosiy islohotchisi bo‘lib kеldi va hozir ham shundayligicha qoladi. Davlat o‘z zimmasidan ma'muriy-buyruqbozlik funktsiyalarinigina sohit qilib, maxsus iqtisodiy ta'sir choralari yordamida iqtisodiyotni nazorat qilish va boshqaruv funktsiyalarini, sohalarini rivojlanitirishdagi ishtirokini saqlab qolgan.
Korxonalar quyidagi asosiy xususiyatlarga ko‘ra tasniflanishi mumkin:
1) mulkchilik shakllari bo‘yicha-davlat, shahar, xususiy, aralash (jamoaviy) mulkchilik shaklidagi korxonalar;
2) tashkiliy-huquqiy shakllar bo‘yicha: to‘liq shirkatlar, imonda hamkorlik, mas'uliyati cheklangan jamiyatlar, qo‘shimcha mas'uliyatli kompaniyalar, aktsiyadorlik jamiyatlari, davlat va kommunal unitar korxonalar, ishlab chiqarish kooperativlari;
3) faoliyat sohalari bo‘yicha-sanoat, qurilish, transport, qishloq xo‘jaligi, xizmat ko‘rsatish sohalari va boshqalar.;
Xarajatlar tarkibida (muayyan turdagi xarajatlarining ustunligiga qarab) - mablag ' talab qiladigan, moddiy talab qilinadigan, energiya talab qiluvchi va vaqt sarflaydigan;
4) hajmi kichik, o‘rta va katta.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar hajmi bo‘yicha tasniflash muhim ahamiyatga ega, chunki g'arb mamlakatlarida ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishning muhim (ko‘pincha ustun) hajmi kichik biznesning ulushiga to‘g'ri keladi.
Korxonalarni Rossiyada kichik deb tasniflashning asosiy va yagona mezonlari ishchilar soni. Bundan tashqari, turli tadbirlarda ishchilar sonining chegarasi mavjud:
- sanoat, qurilish va transportda - 100 kishi;
- qishloq xo‘jaligi va ilmiy sohada - 60 kishi;
- ulgurji savdo-50 kishi;
- chakana savdo va maishiy xizmat ko‘rsatish - 30 kishi;
- boshqa sohalarda va boshqa faoliyatni amalga oshirishda-50
Davlat tuzumi
Uyushma-ih ish faoliyatini muvofiqlashtirish maqsadida ishtirokchilarning umumiy manfaatlarini himoya qilish uchun shartnoma asosida tuzilgan tashkilot. Korxonalar uyushmasi, qoida tariqasida, notijorat tashkilotdir. Agar assotsiatsiyaga tadbirkorlik faoliyatini yuritish bilan bog'liq vazifalar yuklatilgan bo‘lsa, u holda u biznes-kompaniya yoki sheriklik shaklida ro‘yxatga olinadi.
Korxonalar uyushmasi quyidagi tamoyillar asosida faoliyat yuritadi:
1) korxonalarning birlashmalarga ixtiyoriy kirishi ih erkin chiqish imkoniyati;
2) birlashmalar tarkibiga kiruvchi barcha korxonalar uchun mustaqillik va yuridik shaxsni asrash;.
Korxona tashkil etilganda uning ta'sischilari quyidagi hujjatlarni taqdim etishlari kerak:
1) Nizom-korxonaning nomi, uning ta'sischilari, joylashuvi, faoliyat turi va boshqalarni ko‘rsatuvchi asosiy hujjat.;
2) ta'sischilarning bayonoti;
3) ta'sis shartnomasi (agar bir necha ishtirokchi qabul qilinsa);
4) monopoliyaga qarshi organlarning korxonani ro‘yxatdan o‘tkazish uchun roziligini tasdiqlovchi hujjat;
5) ro‘yxatga olish uchun davlat bojini to‘lash to‘g'risidagi guvohnoma;
6) ustav kapitalining kamida 50 foizi (xo‘jalik jamiyatlari uchun)kiritilganligini tasdiqlovchi hujjat;
Faoliyat jarayonida quyidagi turlarda amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan korxonani qayta tashkil etish zarur bo‘lishi mumkin:
- konvertatsiya qilish, ya'ni tashkiliy-huquqiy shaklni o‘zgartirish;
- birlashish. Yangi korxona tuzish uchun bir nechta mavjud korxonalarni birlashtirishni nazarda tutadi. Bunday holda, qo‘shma korxonalar o‘z mustaqilligini va yuridik shaxsning huquqlarini yo‘qotadi va yangi tashkil etilgan korxona bunday huquqlarni oladi;
- ishtirok etish. Bunday holda, amaldagi korxona boshqa faoliyat yurituvchi korxonaga qo‘shiladi va amaldagi korxona tarkibiga kiruvchi korxona yuridik shaxsning huquqlarini yo‘qotadi;
- tanlash. Yangi korxona tashkil etadigan va yuridik shaxsning huquqlarini olgan har qanday bo‘linma korxonasidan chiqishni nazarda tutadi;
- ajratish. Korxona yuridik shaxs huquqiga ega bo‘lgan bir nechta mustaqil korxonalarga bo‘linadi.