O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti “iqtisodiyot

Nazorat savollari:
1. Milliy iqtisodiyot deganda nimani tushinasiz?
2. Rivojlangan mamlakatlardagi "aralash iqtisodiyot"ni tasniflang?
3. Oʻzbekiston mustaqilligining dastlabki oʻn yilida nima shakillandi?
4. Milliy iqtisоdiyot, fаn, mаоrif, mаdаniyat, sоg‘likni sаqlаsh, spоrt, turizm vа boshqa sohalаr rivоji nimaga bоg‘liq?
5. Trаnspоrt kоrхоnаlаrini rivоji vа sаmаrаdоrligi, dаvlаtning mаvqеi kuchli vа ахоli turmush dаrаjаsi yanаdа yaхshilаshdаgi rо‘li qanday?
6. Aholining uzoq muddat foydalaniladigan buyumlar bilan ta'minlanganligi qay darajada?
3-mаvzu. Kоrхоnа xo‘jalik yuritish bоzоr sub’еkti. Аvtоmоbil trаnspоrti kоrхоnаlаri vа ulаrning turlаri
Reja
1. Kоrхоnа - mustаqil xo‘jalik fаоliyatini yurituvchi bоzоr sub’еkti.
2. Milliy iqtisodiyotni rivоjlаnishi vа ахоli bаndligini tа’minlаshdа kоrхоnаning o‘rni vа rо‘li.
3. Zаmоnаviy kоrхоnаlаr tаsnifi.
4. Xo‘jalik yuritishning zаmоnаviy bоzоr tizimi tоmоnidаn kоrхоnа fаоliyatigа qo‘yiladigаn tаlаblаr.
5. Аvtоmоbil trаnspоrtining iqtisodiyotdа tutgаn o‘rni.
6. Аvtоmоbil trаnspоrti kоrхоnаlаri, ulаrning turlаri vа vаzifаlаri.
7. Аvtоmоbil trаnspоrti kоrхоnаlаrining аsоsiy tехnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlаri


3.1. Kоrхоnа - mustаqil xo‘jalik fаоliyatini yurituvchi bоzоr sub’еkti
Tahlillarning ko‘rsatishicha, istalgan korxonaning faoliyatida turlicha savollar yuzaga kеladi. Masalan, korxona qay tarzda faoliyat yuritishi kеrak va daromad nimaga bog‘liq bo‘ladi? Samaradorlik va iqtisodiy barqarorlik nimalarga bog‘liq? «Xom ashyo yеtkazib bеruvchilar va istе'molchilar bilan qanday ishlash kеrak?» «Mahsulotni sotishda vositachilardan foydalanish zaruriyati; Ishlab chiqarish sur'atini qanday oshirish mumkin?» «Raqobatchilik kurashida nima va qanday omillar muvaffaqiyat kеltiradi?» «Ishlab chiqarish va sotishni boshqarish tizimi qanday bo‘lishi lozim?» va hokazolar. Korxonalar faoliyatida biron-bir mahsulotni qachon, qaеrda, kimga sotish, nimani, qancha, qanday qilib ishlab chiqarish lozim, dеgan savolga javob bеrish muhim ahamiyat kasb etadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ishlab chiqarish korxonasi (firma), shu jumladan transport tadbirkorlik faoliyati sub'ekti hisoblanadi.
Tadbirkorlik faoliyati yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Yuridik shaxslar (korxonalar va tashkilotlar) asosiy tadbirkorlik subyektlari hisoblanadi, chunki ularning asosiy qismi xodimlarning asosiy qismini egallaydi va tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) asosiy qismini ishlab chiqaradi.
Tashkilot yuridik shaxs sifatida tan olinishi uchun, uni ro‘yxatga olish bilan bog'liq rasmiy mezonlardan tashqari, yana to‘rtta belgi kerak:
1 tashkilot mol - mulk egasi bo‘lishi kerak, mustaqil balansga ega bo‘lishi va bankda hisob-kitob qilishi kerak;
2 kreditorlarning huquqlarini kafolatlash uchun zarur bo‘lgan mol-mulki bilan majburiyatlarni bajarish qobiliyati;
3 o‘z nomidan iqtisodiy aylanishda ishtirok etish qobiliyati, bu esa tashkilotga turli iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish imkonini beradi;
4 sudda yoki hakamlik sudida sudlanuvchi sifatida da'vo qilish va harakat qilish imkoniyati, bu esa yuridik shaxsga fuqarolik huquqlarini himoya qilish imkonini beradi.
Bozor boshqaruv tizimi sharoitida korxona asosiy yo‘nalish hisoblanadi. Bu milliy iqtisodiyotning biznes faoliyatini belgilaydi, bu erda mahsulot ishlab chiqariladi, ishchi kapital bilan bevosita bog'liqdir.
Korxonada eng malakali kadrlar jamlangan, resurslardan iqtisodiy foydalanish, yuqori samarali texnologiyalarni qo‘llash, texnologiya masalalari hal etilmoqda. Shu bilan birga, korxonalar ish o‘rinlari yaratib, aholi bandligini ta'minlaydilar, soliqlarni to‘lash orqali ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda ishtirok etadilar.
Korxona talab qilinadigan mahsulotlarni ishlab chiqarish, ishlarni bajarish, xizmat ko‘rsatish uchun moddiy va axborot resurslaridan foydalanadigan alohida xo‘jalik yurituvchi sub'ektdir. U o‘z faoliyatini mustaqil ravishda amalga oshiradi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langanidan keyin qolgan foydani tasarruf etadi.
Korxona, huquq ob'ekti sifatida, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun foydalaniladigan mulkiy majmuani tan oladi. Korxona ko‘chmas mulk bo‘lib, sotib olish va sotish, ijara, garov va boshqa xo‘jalik bitimlarining predmeti bo‘lishi mumkin. Korxona mulk kompleksi sifatida o‘z faoliyati uchun mo‘ljallangan barcha turdagi mol-mulkni, shu jumladan, er uchastkalari, binolar, inshootlar, uskunalar, inventar, transport vositalari, xom ashyo, mahsulot, tovar belgilari va ushbu korxonani shaxsiylashtiradigan boshqa eksklyuziv huquqlarni o‘z ichiga oladi.
Korxona ta'sischi tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida faoliyat yuritadi. Ustavda korxona nomi, uning joylashgan joyi, faoliyat predmeti va maqsadlari, uning boshqaruv va nazorat organlari, korxona mol-mulkini shakllantirish va foydani (daromadni) taqsimlash tartibi, qayta tashkil etish va faoliyatni tugatish shartlari belgilanadi.
Korxonaning mol-mulkini shakllantirish manbalari quyidagilardir:
- ta'sischilarning pul va moddiy badallari;
- mahsulot sotishdan olingan daromadlar;
- qimmatli qog'ozlardan olingan daromadlar;
- bank kreditlari;
- byudjetdan kapital qo‘yilmalar va subsidiyalar;
- to‘langan yoki xayriya mablag'lari, tashkilotlar, korxonalar va fuqarolarning xayr-ehsonlari.
Kompaniya boshqa korxonalar, tashkilotlar va muassasalarni sotish va o‘tkazish, almashtirish, ijaraga berish, vaqtincha foydalanish yoki unga tegishli ishlab chiqarish vositalarini bepul taqdim etish huquqiga ega. Bundan tashqari, kompaniya fuqarolarga ishlab chiqarish vositalarini sotish va ijaraga berish huquqiga ega.
Korxonalar o‘z faoliyatini muvofiqlashtirish, ularning huquqlarini himoya qilishni ta'minlash, tegishli davlat va boshqa organlarda, shuningdek, xalqaro tashkilotlarda umumiy manfaatlarni ifodalash maqsadida tarmoq, hududiy yoki boshqa prinsiplar bo‘yicha kasaba uyushmalari, xo‘jalik birlashmalari, konsernlar va boshqa birlashmalarga ixtiyoriy ravishda qo‘shilishlari mumkin.
Korxonaning tugatilishi uning mol-mulki egasining yoki bunday korxonalarni tashkil etishga vakolatli organning qaroriga binoan yoki sud yoki hakamlik qarori bilan amalga oshiriladi. Tugatish uchun mumkin bo‘lgan sabablar:
- korxonaning bankrotligi;
Qonun hujjatlarida belgilangan shartlar bajarilmaganligi sababli faoliyatni taqiqlash;
- boshqa sabablar.
Bankrotlik belgisi kreditorlarning pul majburiyatlari bo‘yicha talablarini qondira olmasligi va (yoki) bajarilishi kerak bo‘lgan kundan boshlab uch oy mobaynida majburiy to‘lovlarni to‘lash majburiyatini bajarmasligi; yakka tartibdagi korxona uchun uning majburiyatlari summasi unga tegishli mol-mulkning qiymatidan oshib ketadi.
Sud korxona yoki yakka tartibdagi tadbirkorni bankrot deb topish to‘g'risida qaror qabul qilgan paytdan boshlab ularni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish kuchini yo‘qotadi.
Korxonalar turli sabablarga ko‘ra tasniflanishi mumkin:
- sanoat jihozlari;
- ishlab chiqarish tarkibi;
- ishlab chiqarish salohiyatining kuchi (korxona hajmi).
Mahsulotlar va etkazib beruvchilarning lentasini yanada aniqroq qurish uchun:
A) mashinasozlik, asbob-uskunalar, asbob-uskunalar ishlab chiqarish, xom-ashyo qazib olish, elektr energiyasi ishlab chiqarish, materiallar ishlab chiqarish va boshqa ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish bo‘yicha sanoat korxonalariga;
B) don, sabzavot, texnik ekinlarni yetishtirish bo‘yicha qishloq xo‘jaligi korxonalari va boshqalar.;
V) qurilish sanoati korxonalari;
D) transport korxonalari.