O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti “iqtisodiyot

3.3. Zаmоnаviy kоrхоnаlаr tаsnifi.
Zamonaviy korxona - murakkab tashkiliy tuzilishi. Bozor iktisodiyoti sharoitida sanoat korxonani tashkil etishda uchta asosiy yo‘nalish ahamiyati ko‘payib boradi.
- ishlab chiqarishni ilmiy tashkil etish:
- mеhnatni ilmiy tashkil etish:
- boshqarishni ilmiy tashkil etish:
Ishlab chiqarishni ilmiy tashkil etishdan maqsad korxonalarda tеxnik-tеxnologik tizimlar, bu ishlab chiqarish jixozlari va tеxnologiyani ishonchli samarali ishlashi, ishchilarni tеxnik-tashkiliy bo g‘lanishlarini tartibga solishdir.
Mеhnatni ilmiy tashkil etish (MITE) vazifasi - jamoa ishchilarini sog‘lom norasmiy munosabatini tuzish. Buni tarkibiga yuqori unimliylik samarasi yaratuvchanlik mеhnat sharoitini tashkil etish chеgaralari tizimi kiradi. Lеkigin MITE korxonani tеxnik tеxnologik holati, uning moliyaviy iqtisodiy aktiviga ko‘ra imkoniyati chеgaralangan.
Boshqarishni ilmiy tashkil etish-bu tеxnika, iqtisodiy va gumanitar vosita, matеrial va korxonadagi odam boshqaruv tizimining maqsadi yo‘nalishini taminlashdir. U eng yaxshi aqliy-tеxnologik va iqtisodiy samarani o‘zaro tasirini moslashtiradi.
«Korxona iqtisodiyoti» xo‘jalik amaliyotiga yaqinroq, har bir iqtisodchi uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy bilimlar majmuasini shakllantiruvchi, xalq xo‘jaligi uchun zarur bo‘lgan mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatishning ijtimoiy-iqtisodiy va ma'muriy-xo‘jalik mеxanizmlarini o‘rganuvchi va ochib bеruvchi fandir. U tabiat va jamiyatning muayyan ishlab chiqarish sharoitlarida rivojlanishining ob'еktiv qonunlari namoyon bo‘lishi va amal qilishiga, shuningdеk, korxonalar faoliyatiga bеvosita va bilvosita ta'sir ko‘rsatuvchi davlat miqyosida qabul qilinuvchi qoida, normativ va qonun xujjatlariga tayanadi.
3.5. Аvtоmоbil trаnspоrtining iqtisodiyotdа tutgаn o‘rni
Iqtisodiyot avtomobil transporti transport iqtisodiyotining muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. U transportning ish sharoitlarini o‘rganadi va milliy iqtisodiyot, xususiy tadbirkorlar va aholining avtomobil transportiga bo‘lgan ehtiyojlarini eng kam ijtimoiy mehnat xarajatlari bilan to‘liq va sifatli qondirishni ta'minlash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadi.
Mashinasozlik mahsulotlarining aylanishi uchun moddiy asos, Qishloq xo‘jaligi, qurilish va boshqalar transport bo‘lib, uning yordamida ko‘p tomonlama tumanlararo va tumanlararo aloqalar amalga oshiriladi.
Xalq xo‘jaligini rivojlantirishning iqtisodiy va tarixiy sharoitlari, sanoat ishlab chiqarishining notekis taqsimlanishi transportning kengaytirilgan takror ishlab chiqarishdagi ahamiyatini belgilaydi.
Avtomobil transporti iqtisodiyotining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
− hududlarni, sanoat tarmoqlarini va boshqa sohalarni kompleks rivojlantirishni o‘rganish jamoat hayoti(madaniyat, ta'lim va boshqalar);
− transport rivojlanishi va shaharlar rivojlanishining o‘zaro ta'sirini o‘rganish va boshqalar munitsipalitetlar;
− ta'minlaydigan transport tizimlarini tashkil etish shakllari va usullarini o‘rganish transportning qulayligi hududlar va o‘z hududlari aholisini transport bilan ta'minlash;
− targ'ib qilish usullarini tadqiq qilish va tarqatish iqtisodiy rivojlanish mamlakat;
− ishlab chiqarishni tashkil etishning iqtisodiy va texnologik usullaridan foydalanish avtomobil transporti xizmatlari aholiga xizmat ko‘rsatishni yaxshilash, bunda transport xarajatlari arzonlashtirilganda tayyor mahsulotlar;
− tovarlar va yo‘lovchilarni tejamkor yetkazib berish bilan resurslarni tejash usullarini tanlash va joriy etish;
−  eng ko‘p foydalanish samarali usullar tuzilishiga ta'sirini aniqlash va kapital qo‘yilmalar va avtomobilsozlik sanoatiga uning zamonaviy moddiy-texnik bazasini shakllantirish uchun investitsiyalar kiritiladi.
Transport mahsulotlari va ularning moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlari mahsulotlaridan farqi.
Transport xalq xo‘jaligi tovarlarini ishlab chiqarish sohasidan iste'mol sohasiga o‘tkazishni amalga oshiradi. Mahsulot iste’molchiga yetkazilgandagina tayyor deb hisoblanadi. Mahsulotlar, transport vositalarining harakatlanishi ularning belgilangan manzilga yetkazilishini ta'minlaydi va ulardan haqiqiy foydalanish imkonini beradi. Bu ob'ektiv zarur jarayon bo‘lib, uning yordamida foydalanish qiymati amalga oshiriladi.
Natijada ishlab chiqarish jarayoni, ya'ni. Tashish jarayoni, yangi mahsulot yaratilmaydi. Transport mahsulotlari moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlaridan farqli ravishda ishlab chiqarish jarayonidan tashqarida mustaqil ravishda mavjud emas.
Transportning o‘ziga xos xususiyati shundaki, uning mahsuloti tovarlar va yo‘lovchilar harakatining o‘zi, transport tomonidan yaratilgan foydali ta'sirdir.
Sanoat yoki qishloq xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqarish jarayoni va uni amalga oshirish va iste'mol qilish jarayoni makon va vaqt bo‘yicha ajratiladi, ya'ni. Birinchi navbatda mahsulot ishlab chiqariladi, keyin sotiladi va iste'mol qilinadi.
Transportda bu jarayonlar birlashadi va vaqt bo‘yicha mos keladi, chunki yuk va yo‘lovchilarni tashish, harakatning o‘zi transport mahsulotidir.
Transport mahsulotlari- bu mahsulotlarning fizik-kimyoviy xossalarini o‘zgartirmagan holda odamlar va tabiiy-moddiy mahsulotlarning vaqt va makonda harakatidir.
Transport korxonalar ichida ham, korxonalar, hududlar va mamlakatlar o‘rtasida tashish uchun zarurdir.
Ko‘chirish qo‘shimcha mehnat xarajatlarini talab qiladi, buning natijasida tashilgan mahsulot tannarxi transport uchun ijtimoiy xarajatlar miqdoriga oshadi. Aylanma sohasidagi mahsulotlar harakati natijasida mahsulotlarning foydalanish qiymati o‘zgaradi, ya'ni. Uning foydaliligi, odamlarning ehtiyojlarini qondirish qobiliyati.
Mahsulotlarning ishlab chiqarish joyidan iste'mol qilinadigan joyiga fazoviy harakati yoki odamlarning fazoviy harakati transport tomonidan yaratilgan foydalanish qiymatidir.
Masalan: dalalardagi kartoshka jamiyat uchun faqat potentsial foydalanish qiymati hisoblanadi. Haqiqiy foydalanish qiymatiga aylanishi uchun uni iste'molchiga etkazish kerak, ya'ni. Kartoshkachilarning mehnatidan tashqari, avtomobil yoki temir yo‘l transportida ishchilarning ham mehnatini sarflash. Tashish qilingan tovarlarning qiymati jamoat transporti xarajatlari qiymatiga ko‘ra oshadi.
Transport mahsulotlari tashish jarayonida vujudga keladi va iste'mol qilinadi. Shuning uchun transport mahsulotlari zahiralarini yaratishga hojat yo‘q. Transport mahsulotlarining bu muhim xususiyati xalq xo‘jaligi, aholi va xususiy tadbirkorlik subyektlarining yuk va yo‘lovchi tashishga bo‘lgan ehtiyojlarini uzluksiz qondirish uchun harakatlanuvchi tarkib zaxiralariga ega bo‘lish zarurligini belgilaydi. Bu transport mahsulotlarini moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlari mahsulotlaridan asosiy farqlovchi xususiyatidir.
Transport yangi mahsulot yaratmaydi. Shuning uchun uning tayyor mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlari xom ashyo kabi asosiy elementni o‘z ichiga olmaydi. Bu ikkinchi o‘ziga xos xususiyatdir.
Yuklarni yoki yo‘lovchilarni tashish jarayoni uchta elementdan iborat:
Tovarlarni yuklash yoki yo‘lovchilarni chiqarish;
Harakatlanuvchi;
Yuk tushirish yoki yo‘lovchilarni tushirish.
Haqiqiy shaklga ega bo‘lmagan transport mahsulotlari ma'lum masofaga tashilgan yuk yoki yo‘lovchilar miqdori bilan o‘lchanadi.
Yuk tashish bo‘yicha transport mahsuloti o‘lchovlari tonna-kilometrdagi yuk aylanmasi (P) va yuk tashish hajmi (Q) hisoblanadi.
Yo‘lovchi tashish uchun transport mahsulotining o‘lchovi - tashilgan yo‘lovchilar soni va yo‘lovchilar aylanmasi.