O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti “iqtisodiyot

K_afak= af_ak/af_um (2.6)
4.3. Аsоsiy fоnddаrning mа’nаn vа jismоnаn eskirishi.
Ularni ishlatish jarayonida asosiy ishlab chiqarish fondlari eskiradi. Ikki turdagi kiyim-kechak mavjud-jismoniy va mа’nаn. Jismoniy eskirish ularning faoliyat jarayonida, balki ularning harakatsizligi (tashqi ta'sirlardan vayron, atmosfera ta'siri, korozyon) nafaqat sodir, uning asl iste'mol qiymati asosiy fondlari asta-sekin yo‘qotish tushuniladi. Jismoniy eskirish ob sifati, ularning texnik takomillashtirish (dizayn, materiallar turi va sifati, binolar va o‘rnatish mashinalari qurish sifati), texnologik jarayonining xususiyatlari, ularning ish vaqti, tashqi sharoitlar, sifat of himoya qilish darajasi va ularning texnik xizmat
Jismoniy kiyim-kechak bilan bir qatorda, asosiy vositalar mа’nаn eskirish (amortizatsiya) ga uchraydi. Mа’nаn amortizatsiyaning mohiyati shundaki, mehnat vositalari amortizatsiya qilinadi, jismoniy xizmat muddati tugagunga qadar jismoniy eskirishdan oldin xarajatlarni yo‘qotadi.
Mа’nаn eskirish ikki shaklda namoyon bo‘ladi.
Mа’nаn eskirishning birinchi shakli shundaki, zamonaviy sharoitda ularni ko‘paytirishning arzonligi tufayli ilgari ishlab chiqarilgan bir xil dizayndagi mashinalarning amortizatsiyasi mavjud.
Mа’nаn eskirishning ikkinchi shakli shundaki, yangi, texnik jihatdan rivojlangan va samarali mashinalar paydo bo‘lishi sababli jismonan hali
Avtomobil transportida asosiy fondlar moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlariga qaraganda ancha jadalroq. Bu asosiy ishlab chiqarish aktivlari tarkibida transport vositalarining nisbatan yuqori darajasi, ularning harakatchanligi va avtomobillarni ishlatishning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq (4.1-rasm)

4.3.1-rasm-asosiy vositalarning aylanishi

Asosiy vositalarning eskirishi to‘liq yoki qisman bo‘lishi mumkin. To‘liq eskirish bilan asosiy vositalar yangi turdagi mashinalar yoki kapital qurilishni sotib olish yo‘li bilan qoplanadi. Qisman kiyim-kechak ta'mirlash va modernizatsiya qilish yo‘li bilan qoplanadi.

Asosiy vositalarni to‘liq va qisman takrorlashni moliyalashtirish uchun manba amortizatsiya tizimi hisoblanadi.
Amortizatsiya-ishlab chiqarilgan mahsulotlarga eskirish, uni pul shakliga aylantirish va afni keyinchalik qayta tiklash uchun moliyaviy resurslarni to‘plash kabi of qiymatini bosqichma-bosqich o‘tkazish jarayoni. Iqtisodiy mohiyatga ko‘ra, amortizatsiya yangi tashkil etilgan mahsulotga o‘tkaziladigan HF
Amortizatsiya jamg‘armasi-ofni qayta tiklash uchun mo‘ljallangan maxsus pul zaxirasi. Bu kapital qo‘yilmalar uchun moliyaviy resurs hisoblanadi.
Amortizatsiyani hisoblash, ya'ni amortizatsiya fondini shakllantirish normalar yordamida amalga oshiriladi. Amortizatsiya stavkasi-tegishli asosiy vositalarning balans qiymatining ulushi sifatida belgilangan yillik ajratmalar miqdori. Avtomobil transportida, boshqa sohalarda bo‘lgani kabi, amortizatsiya normalari asosiy ishlab chiqarish fondlarini to‘liq tiklash (yangilash) uchun o‘rnatiladi. Ular asosiy vositalarning turlari va guruhlari bo‘yicha differentsiatsiya qilingan yagona idoralararo standartlar sifatida ishlab chiqilgan.
Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi Nizomga muvofiq "asosiy vositalarni hisobga olish (pbu 6 / 01)", Rossiya Moliya vazirligining 30.03.2001 yildagi 26 n-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan buxgalteriya hisobida asosiy vositalarning amortizatsiyasini hisoblashning to‘rtta usuli mavjud:
- chiziqli;
- ikki barobar miqdorda qoldiqni kamaytirish;
- foydali foydalanish muddati yillari sonining summasi bo‘yicha qiymatni yozib olish;
- ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ishlar) hajmiga mutanosib ravishda qiymatni hisobdan chiqarish.
Foydali umrga qarab, asosiy vositalar hozirda 10 amortizatsiya guruhlarida (2-jadval)
Ushbu tasniflagichga muvofiq, yuk tashish transporti parki quyidagi amortizatsiya guruhlari bo‘yicha taqsimlanadi:
- uchinchi guruh (3 dan 5 yilgacha) - 0,5 tonnagacha yuk ko‘tarish quvvatiga ega umumiy maqsadli yuk mashinalari;
- to‘rtinchi guruh (5 dan 7 yilgacha):
A) yuk ko‘tarish quvvati 0,5 dan ortiq bo‘lgan umumiy maqsadlar uchun yuk avtomobillari 1,5 tonna;
B) yuk ko‘tarish hajmi 1,5 dan ortiq bo‘lgan umumiy maqsadlar uchun yuk avtomobillari 3,0 t;
V) yuk ko‘tarish hajmi 3,0 dan ortiq bo‘lgan umumiy foydalanishdagi yuk avtomobillari 5 tonna;
E) o‘rmon yuklarini tashish uchun poezd;
G) ixtisoslashgan avtomobillar;
- beshinchi guruh(7 dan 10 yilgacha):
A) yuk ko‘tarish hajmi 5,0 dan 15,0 tonnagacha bo‘lgan umumiy yuk avtomobillari;
B) 3,0 dan 7,5 t gacha bo‘lgan egar ustidagi yuk bilan egar yuk mashinalari;
V) avtomobil-vanlar;
G) oziq-ovqat tankerlari;
E) qurilish mollari uchun tank yuk mashinalari;
- oltinchi guruh(10 dan 15 yilgacha):
A) yuk ko‘tarish hajmi 15,0 tonnadan ortiq bo‘lgan umumiy foydalanishdagi yuk avtomobillari;
B) 7,5 dan 18,0 t gacha bo‘lgan egar ustidagi yuk bilan egar-traktorlar.
Kimyoviy va og‘ir chang yuklarini olib yuruvchi ekstremal tabiiy - iqlim va yo‘l sharoitlarida ishlatiladigan Tirkamalar (kamida 70% kilometr) bilan ishlashda yuk mashinalaridan foydalanishda foydali foydalanish muddatini intervalning pastki chegarasiga o‘rnatish tavsiya etiladi.
Asosiy vositalar uchun amortizatsiya ajratmalari (20 yildan ortiq xizmat muddati bo‘lgan binolar, inshootlar va tishli qurilmalardan tashqari) lineer va chiziqli bo‘lmagan usul bilan hisoblanishi mumkin.

Jadval 4.3.2-asosiy vositalarning amortizatsiya guruhlari

Amortizatsiya guruhi	Asosiy vositalar ob'ektining foydali muddati
1	1 yildan 2 yilgacha
2	2-3
3	3-5
4	5-7
5	7-10
6	10-15
7	15-20
8	20-25
9	25-30
10	30 dan ortiq

Lineer usuldan foydalanganda amortizatsiya darajasi (on) formula bo‘yicha hisoblanadi

N_а = (1/n)100% (2.7)
Bu erda n-bir necha oy ichida ob'ektning foydali muddati.
Har oy uchun hisoblangan amortizatsiya miqdori (a) teng bo‘ladi

А = N_а * S_AV (2.8)

Bu erda S_AV sof-asosiy vositalarning qiymati, so`m.
Har oy uchun hisoblangan amortizatsiya miqdori amortizatsiya normasining mahsulotiga va oyning boshida asosiy vositalarning qoldiq qiymatiga teng bo‘ladi.
8-10 amortizatsiya guruhlariga kiritilgan binolar, inshootlar va tishli qurilmalar bo‘yicha korxonalar faqat chiziqli amortizatsiya usulini qo‘llashlari kerak.
Jadval 4.3.3
Amortizatsiyani hisoblash usulini foydali muddat yillari yig‘indisi bo‘yicha qo‘llashda amortizatsiya stavkasi quyidagi tartibda hisoblanadi:

Yillar davomida xizmat muddati	Yillar soni teskari tartibda qayd etilgan	Amortizatsiya me’yori
1-y	6	6/21 = 28,5%
2-y	5	5/21=23,8%
3-y	4	4/21= 19%
4-y	3	3/21= 14,3%
5-y	2	2/21=9,5%
6-y	1	1/21=4,9%
Jami: 6 yil	21 qism	21/21

Kichik tadbirkorlik sub'ektlari asosiy ishlab chiqarish fondlarining amortizatsiyasini ikki barobar miqdorda hisoblab chiqishga va agar ob'ektdan foydalanish muddati uch yildan ortiq bo‘lsa, ularning dastlabki qiymatining 50% gacha bo‘lgan amortizatsiya shaklida qo‘shimcha ravishda hisobdan chiqarishga haqlidir.

2 tonnagacha yuk ko‘tarish quvvatiga ega bo‘lgan avtomobillar, ayniqsa, kichik sinfdagi yengil avtomobillar, shuningdek, umumiy maqsadli o‘rta Sinfdagi yengil avtomobillar, kichik sinf avtobuslari va maxsus avtomobillar uchun amortizatsiya ajratmalari kichik yillik kilometr tufayli xizmat ko‘rsatish muddatiga qarab balans qiymatining ulushi sifatida belgilanadi. Harakat tarkibining boshqa turlari uchun to‘liq tiklash uchun amortizatsiya stavkalari 1000 km kilometrlik balans qiymatining ulushi sifatida belgilanadi.
Avtomobil transportida amortizatsiya stavkalari uchta harakatlanuvchi guruh tomonidan farqlanadi:
1 transport vositalari, treylerlar va yarim tirkamalar
2 ta avtobus
3 maxsus avtomobillar
Yuk mashinalari uchun amortizatsiya stavkalari 4.3-jadvalda keltirilgan.
Amortizatsiya ajratmalari miqdorini aniqlash
1. Harakat tarkibi uchun amortizatsiya stavkalarining xizmat muddatiga qarab belgilanadigan amortizatsiya miqdori formula bo‘yicha aniqlanadi:

Bu yerda N_a -amortizatsiya stavkasi, %
2. Harakat tarkib amortizatsiya normalari kilometrga qarab belgilanadigan ajratmalarining summasi amortizatsiya ajratmalarining summasi formula bo‘yicha aniqlanadi:
^C_a = af_b * * m.so`m (2.11)