O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti “iqtisodiyot

8.2. Dоimiy vа o‘zgаruvchаn хаrаjаtlаr
Umuman olganda, korxona xarajatlarini hisoblashda iqtisodiy elementlar uchun xarajatlar tasnifi qo‘llaniladi, ular qaerda va qanday maqsadda ishlab chiqarilishidan qat'i nazar, iqtisodiy jihatdan bir xil turdagi xarajatlarni tushunadilar.
Ushbu tasnif sanoatning barcha tarmoqlari uchun bir xil va soliq kodeksining 25 qismiga muvofiq:
A) mehnat xarajatlari;
B) ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar;
C) moddiy xarajatlar;
D) asosiy vositalarning amortizatsiyasi;
E) boshqa xarajatlar.
Iqtisodiy elementlar bo‘yicha xarajatlarni tasniflash ishlab chiqarish xarajatlari smetasini ishlab chiqish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi; uning yordamida avtomobilsozlik ishi tahlil qilinadi, shu jumladan.ishlab chiqarishning texnik darajasi, mehnat zichligi, mehnat unumdorligi aniqlanadi; korxonaning asosiy va aylanma mablag'larga bo‘lgan ehtiyoji belgilanadi.
Transport ishlarining birligining narxini aniqlash uchun xarajat elementlari bo‘yicha xarajatlar tasnifi qo‘llaniladi. Ushbu tasnifning mohiyati maqsadli maqsadlar va ularning paydo bo‘lish joyi bo‘yicha xarajatlarni ajratishdan iborat. Boshqacha qilib aytganda, korxonaning xarajatlari bir xil turdagi xarajatlar turli maqsadlarga ega bo‘lishi mumkinligi sababli, ularning ishlab chiqarish maqsadlariga muvofiq bo‘linadi.
Misol uchun, yonilg'i transport jarayonini tashkil qilish uchun, ya'ni texnologik maqsadlar uchun va umuman korxonaning ehtiyojlari uchun avtomobil korxonalariga sarflanadi. Xuddi shunday, energiya xarajatlarini ham ajratish mumkin. Mehnat xarajatlari haydovchilarning mehnatiga, ta'mirlash ishchilariga, do‘kon va boshqaruv xodimlariga haq to‘lashga bo‘linadi
Xarajatlarni hisoblash uchun xarajatlar tasnifi quyidagicha:
1.avtomobil yoqilg'isi.

2. 
   Haydovchilarning ish haqi.
   

3 ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar.
4 harakat tarkibini ta'mirlash va joriy ta'mirlash.
5 avtomobil shinalarini ta'mirlash va ta'mirlash.
6 amortizatsiya to‘lovlari.
7 umumiy ishlab chiqarish xarajatlari.
8 umumiy iqtisodiy xarajatlar.
"Avtomobil yoqilg'isi" xarajatlari transport jarayonini tashkil qilish uchun yoqilg'i sarfini o‘z ichiga oladi, belgilangan me'yorlarga muvofiq avtomobil 100 km kilometrga mo‘ljallangan litrda hisoblab chiqiladi, yuklarni tashish uchun qo‘shimcha yoqilg'i sarfini, harakat tarkibining ish sharoitlarini, shuningdek, ichki ehtiyojlarni hisobga oladi. Umumiy yonilg'i iste'moli va bir litrning narxi asosida ushbu moddaning umumiy xarajatlari quyidagi formula bo‘yicha belgilanadi:


Q_m = 0,01 х (N_L х L + N_r х R) * (1 + 0,01 * D) (6.62)
Bu yerda N_L -yonilg'i iste'moli darajasi, l / 100 km;
L- bosib o‘tgan avtomobillar bosib o‘tgan masofa, km;
N_r -transport ishlariga yonilg'i iste'moli darajasi, l / 100 tkm;
P-bajarilgan transport ishlari hajmi, tkm;
D-ish sharoitlari uchun yoqilg'i sarfini oshirishni (kamaytirishni) hisobga olgan koeffitsient.
Haydovchilarning ish haqi, asosan, ishlagan vaqt yoki bajarilgan ish miqdori uchun haydovchilarning asosiy va qo‘shimcha ish haqini, belgilangan ko‘rsatkichlarni bajarish va to‘ldirish uchun mukofotlarni, turli qo‘shimcha to‘lovlarni va nafaqalarni o‘z ichiga oladi.
Vaqtinchalik ish haqi shaklida ish haqi quyidagi formula bilan belgilanadi:

Xix_vaq = T * s_soa * (1 + K_q + K_m + K_qix ) * K_r (6.63)

Bu yerda T -amalda ishlagan vaqt, soat;

S_soat-soatlik tarif stavkasi, so`m;
K<sub>q,</sub> K<sub>m,</sub> K<sub>qix</sub> -qo‘shimcha haq, mukofot, qo`shimcha ish xaqi;
Kr-ish haqiga nisbatan tuman koeffitsienti.
Mehnatga haq to‘lashning bir qismi shaklida ish haqi 1 t * km va 1 t yuk tashish uchun belgilangan tariflar bo‘yicha hisoblanadi.
"Sug'urta badallarini ajratish" moddasi bo‘yicha xarajatlar hisoblangan ish haqidan belgilangan stavka bo‘yicha hisoblanadi:

О_ijt =XIX х P_ijt /100, (6.64)

Bu erda XIX -hisoblangan ish haqi, so`m;
P<sub>ijt-</sub> Ijtimoiy- ehtiyojlar uchun ajratmalar,%.
"Harakat tarkibini ta'mirlash va joriy ta'mirlash" moddasi zaxira buyumlar va ta'mirlash materiallariga sarflanadigan xarajatlarni o‘z ichiga oladi, ular belgilangan me'yorlarga muvofiq harakatlanadigan tarkibning 1000 km masofasi uchun so`mlarda, shuningdek, ta'mirlash ishchilarining ish haqi bo‘yicha hisoblanadi.
Ix_{txva T} = (N_m + N_exq) * L_um /1000, (6.65)

Bu yerda N_m -materiallar uchun xarajatlar normalari, so`m / 1000 km;

N_exq-zaxira buyumlar uchun xarajatlar normalari, so`m / 1000 km.
"Avtomobil shinalarini tiklash va ta'mirlash" moddasi bo‘yicha xarajatlar 1000 km probegdagi shinalar va belgilangan me'yorlarning narxi asosida hisoblanadi.
Ix<sub>sh</sub> = N<sub>sht</sub> х L х N<sub>sh</sub> х ts<sub>sh</sub> /1000 * 100, (6.66)
Bu erda N<sub>sht</sub> -avtomobil shinalarini ta'mirlash va tiklash uchun xarajatlar normalari, 1000 km kilometrlik avtomobil narxining%;
L - avtomobil probegi, km;
N<sub>sh</sub> -avtomobil shinalari soni;
Ts<sub>sh</sub> -avtomobil shinasining narxi, so`m.
X_am- harakat tarkibining amortizatsiyasini hisoblash belgilangan me'yorlarga, umumiy kilometrga va harakat tarkibining narxiga muvofiq amalga oshiriladi.


X_am = S_AICH * N_а * L/100 * 1000, (6.67)
Bu yerda S_AICH -avtomobil qiymati, so`m;
L-avtomobil probegi, km;
N_а -amortizatsiya me’yori; avtomobilni 1000 probegiga qiymatidan foiz % harakat tarkibining amortizatsiyasini hisoblash belgilangan me'yorlarga, umumiy kilometrga va harakat tarkibining narxiga muvofiq amalga oshiriladi
Umumiy iqtisodiy xarajatlar korxonaning umumiy iqtisodiy ehtiyojlarini boshqarish va ularga xizmat ko‘rsatish xarajatlarini qoplash uchun yo‘naltiriladi: boshqaruv apparati, binolarni, hududlarni saqlash, amortizatsiya ajratmalari, joriy ta'mirlash, isitish, yoritish, ustaxonalar xonalari va binolarini tozalash, tovar-moddiy boyliklar va kam xarajatli umumiy iqtisodiy ob'ektlar va boshqalar.
Transport xarajatlari hisoblab chiqiladi, ya'ni transport ishlab chiqarish birligining umumiy xarajatlari aniqlanadi.
Transport ishlarining birligining qiymati (S) transport ishlarining umumiy xarajatlarining (S_um) transport ishlarining umumiy hajmiga (R) nisbati bilan tengdir.


S <sub>t.km yo`*l km</sub> = C <sub>um</sub> / R (6.68)
1-to`lovli km probegga tannarx


S _to`l.km = S_km х L + S_s * АS + IXH / L_m (6.69)

S _km = S_km + S_s /V_E + IXH /L (6.70)

Bunda V_E eksluatatsion tezlik Le / t_е yoki V_E = L _kun / T_n
S = S_km * V_E + S_s + IXH /as_ish (6.71)