O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti “iqtisodiyot

Nazorat uchun savollar:
1Аvtоmоbil trаnspоrti kоrхоnаlаri хаrаkаtdаgi vоsitаlаr pаrkidаn fоydаlаnishning ishlаb chiqаrish dаsturi vа rеjаsi qanday hisoblаnadi?
2 Trаnspоrt vоsitаlаrigа tехnik хizmаt ko‘rsatish vа tа’mirlаsh dаsturi qanday ishlаb chiqiladi?
3 Trаnspоrt vоsitаlаrigа tехnik хizmаt ko‘rsatish vа tа’mirlаsh dаsturiga qoyilgan bank talabi qanday aniqlanadi?


12-mаvzu. Trаnspоrtdа kаpitаl qo‘yilmаlаr vа invеstisiyalаr
Reja
1.Invеstisiyalаr vа ulаrning turlаri, mаnbаlаrining shаkllаnishi.
2. Trаnspоrtdа kаpitаl qo‘yilmаlаr vа ulаrning turlаri.
3. Invеstisiyaviy lоyiхаlаrni iqtisodiy bахоlаsh usullаri.
4. Invеstisiyalаrgа bo‘lgan tаlаb
5.Аvtоmоbil trаnspоrtidа lizing

12.1.Invеstisiyalаr vа ulаrning turlаri, mаnbаlаrining shаkllаnishi

Investitsiyalar-pul mablag'lari, qimmatli qog'ozlar, boshqa mol-mulk, shu jumladan mulkiy huquqlar, foyda olish va (yoki) boshqa foydali ta'sirga erishish uchun tadbirkorlik va (yoki) boshqa faoliyat ob'ektlariga kiritilgan pul qiymatiga ega bo‘lgan boshqa huquqlar.
Investitsiyalarni amaliy amalga oshirish korxonaning investitsiya faoliyatiga taalluqlidir, bu uning iqtisodiy faoliyatining mustaqil turlaridan biri va uning iqtisodiy manfaatlarini amalga oshirishning eng muhim shakli hisoblanadi.
Korxonaning investitsiya faoliyati zarur investitsiya resurslarini izlash, samarali investitsiya ob'ektlarini tanlash, tanlangan parametrlar bo‘yicha muvozanatli investitsiya dasturini (investitsiya portfelini) shakllantirish va uni amalga oshirishni ta'minlashning aniq maqsadga yo‘naltirilgan jarayonidir.
Investitsiya faoliyatining mazmuni va xarakterining korxonaning tarmoq xususiyatlariga bog'liqligi ahamiyatsiz - bu faqat investitsiya ob'ektlari orqali amalga oshiriladi. Ushbu faoliyat mexanizmi, asosan, har qanday sanoat yo‘nalishidagi korxonalarda bir xil
Investitsiya obyektlari bo‘yicha investitsiyalar qo‘yidamigicha ishtirok etadi:
- haqiqiy investitsiyalar (kapital qo‘yilmalar) - moddiy aktivlarga investitsiya qilish;
- moliyaviy investitsiyalar-turli xil moliyaviy vositalarga investitsiyalar, shu jumladan qimmatli qog'ozlarga investitsiyalar asosiy rol o‘ynaydi;
- innovatsiya investitsiyalar-ilmiy-texnik taraqqiyot bilan boglik nomoddiy aktivlarga investitsiya kiritish.
Korhonaning investitsiyasi faoliyatining asosiy Real investitsiyalarilardir. Zamonaviy boshqaruv sharoitida ko‘rgazma firmalar chun ushu investitsiya shakli investitsiya faoliyatining haqiqiy investitsiyalarning asosiy yo‘nalishi kapital qo‘yilmalar hisoblanadi. Kapital qo‘yilmalar yangi qurilish, kengaytirish, rekonstruksiya qilish va mavjud korxonalarni texnik qayta jihozlash, mashina, asbob - uskunalar, asbob-uskunalar, inventar, loyiha-qidiruv va boshqa xarajatlarni sotib olish xarajatlarini o‘z ichiga olgan asosiy kapitalga (asosiy vositalarga) investitsiyalarni anglatadi. Shuning uchun, kapital investitsiyalar shaklida amalga oshiriladi investitsiyalarni o‘z ichiga oladi: yangi qurilish, kompaniya kengaytirish, rekonstruksiya qilish, texnik qayta jihozlash va mavjud korxonalarni sotib.
Yangi qurilish ostida, odatda, ishga tushirilgandan so‘ng yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan namunaviy yoki alohida ishlab chiqilgan loyiha bo‘yicha to‘liq texnologik tsikl bilan yangi ob'ektning qurilishi tushuniladi. Qoida tariqasida, korxona yangi qurilishga ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyat hajmini oshirish yoki kompaniyaning asosiy faoliyatini diversifikatsiya qilish uchun kerak bo‘lganda murojaat qiladi.
Korxonaning kengayishi natijasida yangi ishlab chiqarish ob'ektlarining qurilishi yangi maydonlarda amalga oshiriladi, shuningdek, alohida ishlab chiqarish binolari va binolarini kengaytirish yoki kengaytirish.
Rekonstruksiya-uskunalar qisman almashtirish bilan asosiy ishlab chiqarish to‘xtatish holda mavjud sohalarda qurilish va montaj ishlari. Shunday qilib, rekonstruksiya eskirgan va jismonan eskirgan uskunalarni almashtirish bilan korxonaning qisman qayta jihozlanishini anglatadi. Qayta qurish, odatda, korxonaning ishlab chiqarish salohiyatini oshirish, mahsulot sifatini sezilarli darajada oshirish, resurslarni tejaydigan texnologiyalarni joriy etish va boshqalar. Bundan tashqari, korxona profilini o‘zgartirish va mavjud bo‘lgan yangi mahsulotlarni tashkil qilish uchun ham amalga oshirilishi mumkin.
Texnik qayta jihozlash-bu uskunalarni almashtirish va modernizatsiya qilishga qaratilgan chora-tadbirlar, ishlab chiqarish maydonlarini kengaytirish amalga oshirilmaydi. Ko‘pincha texnik qayta jihozlash yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, eskirgan va jismonan eskirgan uskunalarni modernizatsiya qilish va almashtirish orqali amalga oshirilad
Texnik qayta jihozlash mehnat unumdorligi va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmining o‘sishini ta'minlash, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini yaxshilash, shuningdek korxonada mehnat sharoitlari va tashkil etilishini takomillashtirish maqsadida amalga oshiriladi.
Nomoddiy aktivlarni sotib olish-patent, litsenziya, tovar belgilari, tovar belgilari va ishlab chiqarish axborotidan foydalanish bo‘yicha boshqa huquqlarni, er va tabiiy resurslardan foydalanish huquqini, kompyuterlar uchun dasturiy mahsulotlarni, intellektual mulk huquqlarini va boshqalarni sotib olish yo‘li bilan korxonaning uzoq muddatli investitsiyasidir.
Investitsiya davrida ajratilgan:
- uzoq muddatli-bir yildan ortiq muddatga.
Investitsiya shakllari bo‘yicha:
- xususiy investitsiyalar-jismoniy va nodavlat yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladi;
- davlat investitsiyalari-Markaziy mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlari tomonidan byudjetlar, byudjetdan tashqari jamg'armalar va qarz mablag'lari, shuningdek davlat korxonalari va muassasalari hisobidan o‘z va qarz mablag'lari hisobidan amalga oshiriladi;
- xorijiy - xorijiy fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatlar tomonidan amalga oshiriladi;
- qo‘shma - ushbu mamlakat va xorijiy davlatlar sub'ektlari tomonidan amalga oshiriladi.
Korxonaning investitsiya faoliyati moliyalashtirilishi mumkin:
- kompaniyaning tashkil etilish vaqtida ta'sischilarning dastlabki hissalarini va iqtisodiy faoliyatdan olingan pul mablag'larining bir qismini, ya'ni foyda, amortizatsiya to‘lovlari, sug'urta organlari tomonidan baxtsiz hodisalar, tabiiy ofatlar va h. K. Dan zararni qoplash shaklida to‘langan mablag'larni o‘z ichiga olgan investorning o‘z moliyaviy resurslari va ichki xo‘jalik zaxiralari.;
- bank krediti, investitsiya soliq krediti, byudjet krediti va boshqa vositalar bo‘lgan investorning qarz mablag'lari;
- investorning jalb qilingan moliyaviy mablag'lari, aktsiyalarni sotishdan olingan mablag'lar, yuridik shaxslar va firma xodimlarining ulushi va boshqa badallari;
- kontsernlar, uyushmalar va korxonalarning boshqa birlashmalarining markazlashtirilgan investitsiya fondlaridan qayta taqsimlash tartibida tushadigan mablag'lar;
- davlat byudjetidan investitsiya ajratmalari;
- xorijiy investorlar mablag'lari.
Korxona tomonidan investitsiya faoliyatini moliyalashtirish uchun qanday moliyalashtirish manbalariga qarab, investitsiyalarni moliyalashtirishning uchta asosiy shakli ajratiladi:
O‘z-o‘zini moliyalashtirish; kreditni moliyalashtirish;
Kapital yoki aralash moliyalashtirish;
O‘z-o‘zini moliyalashtirish-ichki manbalardan olingan o‘z moliyaviy resurslari hisobidan investitsiya faoliyatini to‘liq moliyalashtirishdir. Ushbu moliyalashtirish shakli kichik investitsiya loyihalarini amalga oshirishda qo‘llaniladi.
Kreditni moliyalashtirish, odatda, kichik, qisqa muddatli investitsiya loyihalarini amalga oshirish jarayonida yuqori roi normasiga ega. Qarz mablag'larining o‘ziga xos xususiyati shundaki, u muayyan shartlar asosida qaytarilishi kerak, qarz beruvchi esa investitsiyalarni sotishdan tushadigan daromadlarda ishtirok etishni talab qilmaydi.
Birgalikda moliyalashtirish-ilgari ko‘rib chiqilgan moliyalashtirish manbalarining bir nechtasining kombinatsiyasi. Investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning bunday shakli eng keng tarqalgan bo‘lib, kompaniyaning barcha investitsiya faoliyatini amalga oshirishda qo‘llanilishi mumkin.
Investitsiya faoliyatini moliyalashtirish manbalarini tanlash korxona tomonidan ko‘plab omillarni hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak: jalb qilingan kapitalning qiymati, undan daromad olish samaradorligi, kompaniyaning moliyaviy mustaqilligi darajasini belgilovchi o‘z va qarz kapitalining nisbati, muayyan moliyalashtirish manbaidan foydalanishda yuzaga keladigan xavf, shuningdek, investorlarning iqtisodiy manfaatlari.
Transport investitsiyalarining samaradorligini baholashda uslubiy yondashuvlar
"Samaradorlik" va "effekt" toifalari doimiy ravishda iqtisodiy adabiyotlarda qo‘llaniladi va muayyan jarayonlarning xarakteristikasining eng keng tarqalgan belgilari hisoblanadi. Effekt bir narsaning natijasi sifatida tushuniladi va samaradorlik ko‘pincha xarajatlar va natijalar nisbati sifatida qaraladi.
Ushbu toifalar investitsiya echimlarini tavsiflash va baholash uchun ham ishlatiladi.
Transport sohasidagi investitsiyalarning ta'siri juda ko‘p. Kompleks ta'sirning tarkibiy qismlari iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik, texnologik texnik va boshqalar.
Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligi mezonlari quyidagi xususiyatlarga ko‘ra tasniflanadi:
- umumlashtiruvchi mezonning turiga ko‘ra: mutlaq, xarajatlar va investitsiyalar natijalari o‘rtasidagi farq sifatida tavsiflanadi; natijalarni investitsion xarajatlarga baholashning nisbati sifatida belgilangan nisbiy; investitsiyalarni qaytarish davri bilan baholangan vaqtinchalik;
- turli xil xarajatlar va investitsiya loyihalarining natijalarini solishtirish usuli bo‘yicha: statik, turli xil xarajatlar va natijalar teng ravishda baholanadi; natijalarning turli xil xarajatlari ularni diskontlash yo‘li bilan bir vaqtning o‘zida olib keladigan dinamik.
Investitsiyalar samaradorligini baholash usullari ikkita katta sinfga bo‘linadi: oddiy usul va diskontlash usuli.
Oddiy (statistik) usullar juda tez va oddiy hisob-kitoblar asosida iqtisodiy samaradorlikni baholashga imkon beradi. Ular loyihalarning iqtisodiy jozibadorligini tezkor, ammo taxminiy baholash uchun ishlatiladi.
Jami daromad umumiy xarajatlar natijalari va loyihalarni amalga oshirish natijasida yuzaga keladigan xarajatlar, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, yalpi yoki sof foyda, daromadlarning o‘sishi o‘rtasidagi farq( E_um) sifatida tavsiflanadi.

E_um = (C₁- C₂) * V_ich, (10.88)

Bu yerda: C₁, C₂-asosiy va loyiha variantlarida ishlab chiqarish birligining narxi;
V_ich - loyiha versiyasi bo‘yicha ishlab chiqarish hajmi;

Eng tez-tez rentabellik va kapital investitsiyalar chiqimlarni qoplash davri kabi statik ishlash ko‘rsatkichlari foydalaning.

Kapital qo‘yilmalarning rentabelligi loyihani amalga oshirishdan olingan daromadlarning dastlabki investitsiyalar hajmiga nisbati sifatida belgilanadi.

E = F / Kq (10.89)

Bu yerda F -foyda, so`m.
Kq-kapital qo‘yilmalar, so`m.
Mutlaq samaradorlikni hisoblashda kapital qo‘yilmalar va foydalarning teskari nisbati yoki xarajatlarni kamaytirishdan iqtisodiyot asosida kapital qo‘yilmalar hajmini qoplash muddati aniqlanadi.

T_oq = Kq / F (10.90)

Kapital qo‘yilmalar loyihalari va rejalarini ishlab chiqishda olingan mutlaq iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari oqimning me'yoriy ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanadi.odatda texnikaga muvofiq 6 yil va 0,15 ga teng bo‘lgan n va en .
Bunday holda quyidagi shartlar bajarilishi kerak:

T^f_oq < Tⁿ_oq E_f > E_n

Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baholashning statistik usullari tushunish va hisoblash uchun osondir, buxgalteriya hisobining umumiy qabul qilingan usullariga mos keladi va axborotning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Bu, shubhasiz, statik usullarning afzalliklari. Biroq, bu usullar muhim kamchiliklarga ega.

Birinchidan, kapital qo‘yilmalar samaradorligini baholashning statik usullari buxgalteriya ma'lumotlariga bog'liq va daromad ko‘pincha pul oqimining o‘rnini bosadi.
Ikkinchidan, usullar foydalanilgan resurslarning muqobil qiymatini hisobga olishni nazarda tutmaydi.
Uchinchidan, xavf faqat "fond"sifatida bilvosita hisobga olinadi. Statik usullar vaqt ichida pul qiymatining o‘zgarishini hisobga olmaydi.
Qiyosiy samaradorlik boshqalarga nisbatan kapital qo‘yilmalarning bir variantining iqtisodiy afzalliklarini va tanlangan variantning optimal darajasini tavsiflaydi.
Kapital qo‘yilmalarning qiyosiy iqtisodiy samaradorligini hisoblash iqtisodiy yoki texnik echimlarni tanlash, korxonani joylashtirish, o‘zaro almashtiriladigan mahsulotlarni tanlash, yangi turdagi uskunalarni joriy etish, yangi korxonalarni qurish yoki mavjud korxonalarni rekonstruksiya qilishda qo‘llaniladi.
Qiyosiy iqtisodiy samaradorlik mezonlar C_kx -operatsion xarajatlar va kapital qo‘yilmalar miqdorini ifodalovchi xarajatlar hisoblanadi, bu operatsion xarajatlar bilan taqqoslanadigan ko‘rinishga olib keladi:

C_kx = C_eks +E_n* Kq (10.91)

Bu yerda C_eks -ekspluatatsion xarajatlar, so`m;
Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baholashning dinamik usullari hisob-kitoblarda murakkabroq, ammo statik bilan solishtirganda ko‘plab kamchiliklardan mahrum. Investitsiya loyihasining samaradorligini dinamik usullar bilan hisoblash uchun ishlatiladigan asosiy ko‘rsatkichlar tavsiya etiladi:
- sof diskontlangan daromad;
- rentabellik indeksi;
- ichki daromad darajasi;
- chiqimlarni qoplash davri.
Sof chegirmali daromadni soddalashtirilgan hisoblash quyidagi tartibda amalga oshiriladi.
1) hisob-kitob davri (KB₁) bo‘yicha zarur investitsiyalarni aniqlang.
2) yil davomida korxona ixtiyorida qolgan sof foyda hisoblash (F₁)
3) yil davomida amortizatsiya to‘lovlarini hisoblash (A_j).
4) SD₁-hisob-kitob davri yillarida hosil bo‘lgan sof daromadni hisoblang

SD₁ = F₁ + A_j (10.92)

5) diskontlash koeffitsientini hisoblang.
Inflyatsiya sharoitida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashda turli xil zamonaviy ko‘rsatkichlarni o‘lchash diskontlash orqali amalga oshiriladi, ya'ni ularni diskontlash koeffitsientidan foydalangan holda dastlabki davr qiymatiga olib keladi.
Diskontlash koeffitsienti (K_d) formula bo‘yicha doimiy diskont stavkasi (foiz stavkasi) bilan belgilanadi:
K_d = 1/(1+d_d)^t , (10.93)

Bu yerda d_d- doimiy diskont normasidir;

T-hisoblash bosqichi raqami (vaqt davri soni)
Diskont koeffitsienti pul oqimlarining qiymati vaqt o‘tishi bilan pasayish hajmini aks ettiradi. Yuqori diskont nisbati bilan prognoz qilingan naqd pul oqimi pastroqdan ko‘ra tezroq kamayadi.