O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi begzod Xodjayev, Abdushukur Choriyev, Zuxra Saliyeva pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi toshkent – 2018

5-rasm. Ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirishning tarkibiy qismlari (D.Yakubjanova tasnifi bo‘yicha)
Ijodiy jarayon o‘zida ikkita muhim belgini aks ettiradi. Ulardan biri – intuitsiya (zehn, fahm-farosat), ikkinchisi – intuitiv fikrlash jarayonida qo‘lga kiritirilgan natijani rasmiylashtirishdir. Faqat uning samarasi anglangan va intuitiv va mantiqiy fikrlash birligi sifatida mantiqiy fikrlash vositasida ishlab chiqilganlik bilan tavsiflanadi. Ijodiy jarayon turli darajada insonning ijtimoiy tashabbuskorligining barcha ko‘rinishlari, asosan, uning kasbiy faoliyati bilan bog‘liq shakllarida mutlaq o‘z aksini topadi.
Ijodiy salohiyat – bu murakkab integral tushuncha bo‘lib, o‘zida ijtimoiy axloq me’yorlari va axloqiylik doirasida turli sohalarda faoliyatni amalga oshirishga doir shaxsning bilim, ko‘nikma, qobiliyat va shaxsiy intilishlari yig‘indisini aks ettiruvchi tabiiy-genetik, ijtimoiy-shaxsiy va mantiqiy komponentlarni aks ettiradi. Bo‘lajak defektologlarda ijodiy salohiyat shaxsiy qobiliyat, bilim, ko‘nikmalar tizimi sifatida shaxsiy o‘zlikning ahamiyatini anglash, o‘quv faoliyatiga ijodiy yondashuv, o‘z-o‘zini namoyon etishga intilish, hayotiy maqsadlarning anglanganligi, ijodiy faoliyatga yo‘nalganlikda namoyon bo‘ladi.
Ijodiy fikrlash insonning muammoli vaziyat sharoitida obyektlar o‘rtasidagi yangi aloqalarni izlab topish, mavjud tajribalarga asoslanib, yangi harakat usullaridan foydalanish, muvaffaqiyatli yechim topishi uchun zarur jarayon bo‘lib, verbal-mantiqiy, ong osti va intuitiv-amaliy komponentlar birligini aks ettiradi. Ijodiy jarayon tuzilmasida ijodiy fikrlash motivatsiyasi asosiy o‘rinni egallaydi. U bilish va subyektiv ahamiyatga ega motivlarda o‘z ifodasini topadi. Ijodiy fikrlshning asosiy mexanizmi intellektual faollikdir. Intellektual faollik shaxs ijodiy salohiyatining muhim tayanch komponenti sifatida aqliy faoliyatning intellektual va motivatsion omillarini aks ettiradi. Ana shu jihat bilan bog‘liqlikda intellektual faollik uch darajada namoyon bo‘ladi: reproduktiv, evristik va kreativ.
Ijodiy qobiliyat – bu yangilik yaratish zarurligi va mumkinligini tushunish, muammoni ifodalay olish, g‘oya farazini ilgari surish uchun kerak bo‘ladigan bilimlardan foydalanish, farazni nazariy va amaliy tasdiqlash, muammoni hal qilishni izlash hamda yechimini topish, natijada yangi original mahsulotlar yaratish (ilmiy kashfiyot, ixtiro, san’at asari, tavsifnoma va boshqalar) sifatlari majmuidir.
P.Ergashev, G.Gozibekova, G.Baykunusovalar ta’kidlab o‘tishganidek, shubxasiz yuksak ijodiy kobiliyatlar kandaydir yagona va xatto bir necha omilning emas balki pedagogik-psixologik shart-sharoitlarning kattagina kompleksi maxsulidir. Biroq ushbu inkor etish kiyin bo‘lgan mulohazani e’tirof kilish, birinchidan, kreativlikni rivojlantiruvchi bir kator omillarni sun’iy xosil kilishning iloji yo‘q, degani emas, ikkinchidan, psixik taraqqiyotning kompensatsiya qonuniga ko‘ra, muayyan omilning etishmayotgan ta’siri boshka omillar bilan muayyan darajada qoplanishi mumkinligi ehtimoldan xoli emas.
Xususan, bir qator tadqiqotlarda maxsus uyushtirilgan mashg‘ulotlar yordamida shaxs ijodiy qobiliyati taraqqiyotida ijobiy dinamikaga erishish mumkinligi isbotlanmoqda. Jumladan, o‘quvchilar bilan art-terapiya va improvizatsiya usullari vositasida amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazilganda kreativlikning qator ko‘rsatkichlari bo‘yicha sezilarli o‘sishga erishish mumkinligini ko‘rsatdi.
Ijodiy faoliyat – bu subyekt faoliyatining o‘z mehnatiga (ishdan qoniqish, uni bajarish jarayonida yangilikka intilish, muammo yechimini topishda ijodiy motivatsiya) munosabati va masalani ijodiy hal etish (avval o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni hamda faoliyat usullarini yangi holatga mustaqil ko‘chirish, muammoli, ma’lum obyektni yangi funksiyasini ko‘ra bilish) jarayonidir.
Ijodiy faoliyat o‘zida quyidagi muhim jihatlarni aks ettiradi: tizim ichida va tizim o‘rtasidagi bilim va ko‘nikmalarni yangi tizimga qisqa va uzoq muddat ichida o‘tkazishni mustaqil amalga oshirish; kutilmagan vaziyatda (holatda) yangi muammoni ko‘ra bilish; obyekt tuzilishini ko‘ra bilish; muammoni hal etishda muqobillikni hisobga olish; yangi muammolarning yechimini izlab topishni ijodiy faoliyatning avvaldan ma’lum bo‘lgan usullari bilan uyg‘unlashtirish; muammolarni hal etishda butunlay yangicha yondashuvni qaror toptirish.
Pedagogik ijodkorlik o‘qituvchi bilimlarining chuqur va keng bo‘lishini, ushbu bilimlarning tanqidiy o‘zlashtirilishi va yangicha qo‘llanishini, bilim va intuitsiyaga asoslangan yangiliklar yaratishga qodirlikni, bir paytning o‘zida ko‘plab variantlarni ko‘ra bilish va maqbullarini tanlab olish malakasini taqozo etadi.
Tahlil natijalari pedagogik ijodkorlikning quyidagi muhim jihatlarini ajratib ko‘rsatish imkonini berdi:
pedagog ijodkorligining harakatlantiruvchi va yo‘naltiruvchi kuchi bo‘lgan pedagogik ijod vaqt va fazoda bir oz cheklangan bo‘ladi. Ijodiy jarayon bosqichlari (pedagogik g‘oyaning paydo bo‘lishi, ishlab chiqilishi, amalga oshirilishi va h.k.) bir-biri bilan ma’lum vaqt oralig‘ida qat’iyan bog‘liq bo‘lib, o‘zaro tutashib ketadi. Bu o‘rinda bir bosqichdan ikkinchisiga tezkor o‘tish talab qilinadi. Pedagog faoliyati muayyan mavzu, bo‘limni o‘tishga dastur bo‘yicha ajratilgan soatlar chegarasida ham vaqt jihatdan cheklangan;
pedagog ijodiy izlanishlarining natijalari ancha uzoq vaqtni talab etadi. Moddiy va ma’naviy faoliyat sohasida uning natijalari tez yuzaga chiqadi va qo‘yilgan maqsad bilan tezda qiyoslash imkoniyati yuzaga keladi. O‘qituvchi faoliyatining natijalari esa o‘quvchi egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarda, ularning faoliyat turlari va xulq-atvorida o‘z ifodasini topadi hamda ko‘pincha nihoyatda nisbiy va qisman baholanadi;
o‘qituvchining ijodi o‘z o‘quvchilari va hamkasblari bilan bir maqsadga asoslangan birgalikdagi hamkorlikdagi faoliyat muhitida kechadi. O‘qituvchilar va o‘quvchilar jamoalaridagi ijodiy izlanish muhiti ijod va ijodkorlikning qudratli rag‘batlantiruvchi omilidir. Pedagog o‘z sohasining mutaxassisi sifatida ta’lim jarayonida o‘z o‘quvchilariga o‘quv-bilish faoliyatga ijodiy yondashuvini amalga oshiradi;
o‘qituvchining ijodiy pedagogik imkoniyatlarining namoyon bo‘lishi ta’lim jarayonining metodik va texnik jihatdan ta’minlanganlik darajasiga bog‘liq;
o‘qituvchi o‘z hissiy-ruhiy holatini boshqara olishi va o‘quvchilarida ham shu holatni yarata olish malakasiga ega bo‘lishi talab qilinadi. O‘qituvchi o‘quvchilari bilan muloqotni ijodiy jarayon va o‘zaro muloqot sifatida, o‘quvchilarining tashabbusi va ijodkorligini qo‘llab-quvvatlagan holda, ularning o‘z-o‘zini to‘liq namoyon etishiga yordam bergan holda tuzish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak.