O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi begzod Xodjayev, Abdushukur Choriyev, Zuxra Saliyeva pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi toshkent – 2018

I BO‘LIM. PEDAGOGIK TADQIQOTLARNING NAZARIY ASOSLARI

1. 
   
   PEDAGOGIK TADQIQOTLARNING MAZMUNI VA MOHIYATI
   

Tayanch tushunchalar: ilm, fan, metodologiya, fan metodologiya, ilmiy tadqiqot, ilmiy-tadqiqot metodologiyasi, ilmiy bilimlar, metodologik ta’minot.
Ijtimoiy-gumanitar izlanish sifatida pedagogik tadqiqot-larning o‘ziga xosliklari. Ilm-fan – olam haqida obyektiv, tizimli tashkillashtirilgan va asoslangan bilimlarni ishlab chiqishga yo‘naltirilgan bilish faoliyatining alohida turi. Ilm-fanning diqqat markazida tabiat, ijtimoiy hayot, inson, uning ongi, psixikasi va faoliyati, san’at, odob, din, ta’lim, ilm kabi madaniy voqeliklar mujassamlashadi.
Ilm-fanning ustuvor vazifasi – ilmiy-nazariy tavsifga ega bo‘lib, real voqelik haqida obyektiv bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirish (“Obyekt nima?”), ilm-fan rivojining zamonaviy bosqichi proektiv-konstruktiv (me’yoriy, texnologik) funksiyasi (“Obyekt qanday bo‘lishi lozim?”), obyektlarni o‘rganishda haqiqatni izlash strategiya va qayta aloqa yo‘nalishlarini aniqlash bilan bog‘liq bo‘lib qolmoqda.
Akademik V.V.Krayevskiy pedagogika fani amaliyotdan odimlashi lozimligini ko‘p marta ta’kidlagan. Bu borada pedagogikaning ustuvor masalalaridan biri pedagogik tizimni ilmiy asoslashdir. Boshqacha aytganda, har qanday pedagogik novatsiya ilmiy asoslangan bo‘lishi lozim! Mazkur vaziyatda pedagogikaning ilmiy-nazariy funksiyasi konstruktiv-texnik vazifadan farqli ravishda ustuvor va tizim hosil qiluvchi tavsifga ega bo‘ladi. Ta’lim va tarbiyaning ilmiy asoslangan tizimi, uning yangi metodlarini yaratish nazariy tadqiqotlar jarayonida pedagogik hodisalarni anglanishidir. Faqatgina ushbu asosda pedagogik faoliyatning istiqbolli yo‘nalishini to‘liq idrok etish, ilmning amaliyotga ta’sirini ta’minlash mumkin. Xususan, ta’lim va fanning globallashuvi va internatsionallashuvi negizida xalqaro oliy ta’lim makoni shakllanib, u pedagogik tadqiqotlarning obyekti bo‘lishi mumkin. Shubhasiz, bunday tadqiqotlarning vazifalaridan biri – mazkur fenomen mohiyati, qonuniy aloqalari, uning faoliyat yuritishi va rivojlanishini ta’minlovchi ijtimoiy-madaniy omillarni aniqlashning muhim ahamiyat kasb etishida namoyon bo‘ladi. Mazkur tadqiqotlarda tendensiyalar, muqobil rivojlanish variantlarini bashoratlash hamda xalqaro ta’lim makonining madaniy-tarixiy paradigmasi, ijtimoiy-madaniy mohiyati, qadriyatlar dinamikasi va taraqqiyot strategiyalarining turli me’yoriy modellarini ilmiy asoslash va loyihalashtirish dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Haqiqatdan ham, professor V.V.Serikovning qayd etganidek: “Ko‘p holatlarda insonni nimaga o‘rgatish va qanday o‘qitish haqidagi masala an’analar, tajriba, “vaqt talablari”, ijtimoiy, iqtisodiy, ba’zan esa “inqilobiy” maqsadga muvofiqlikdan kelib chiqib hal qilingan.
Zamonaviy bosqichda madaniyat kontekstida ilm-fanni, hamda “madaniyat – ilm” tizimi bo‘yicha aloqalarni yuzaga keltirish bilan bog‘liq muammo o‘ta dolzarblir. V.S.Stepinning qayd etishicha: “Ilmiy bilish jarayoni nafaqat o‘rganilayotgan obyektning ichki xususiyatlari, balki ijtimoiy-madaniy xususiyat kasb etuvchi ko‘plab omillar bilan ham bog‘liqdir. Ilmni tarixiy rivojlanish bilan bog‘liqlikda ko‘rib chiqar ekanmiz, madaniyat shakl va turlarining o‘zgarishi bilan ilmiy bilishni bayon etish andozalari, reallikni ilmda namoyon bo‘lishi va fikrlash usullarining o‘zgarayotganini aniq anglash mumkin, ular madaniyat kontekstida shakllanib, uning turli fenomenlar ta’sirini o‘zida aks ettirishi, tabiiy. Bu ta’sir turli ijtimoiy-madaniy omillarni o‘z ilmiy bilish usulini paydo qilish jarayoniga kiritilishi sifatida taqdim etilishi mumkin”. Ushbu munosabat doirasida ilmiy refleksiyaning obyekti sifatida ilmning o‘zi, hamda ilmning amaliyligi va rivojlanishini asoslaydigan ijtimoiy-madaniy kontekst hisoblanadi.
Ilm-fan – texnogen madaniyatning qadriyatlar ierarxiyasida ustuvor ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy davr uchun ijtimoiy xayotning barcha sohalarida ilm-fan va axborotlar ko‘lami o‘ziga xoslik kasb etadi. V.A.Lektorskiyning qayd etishicha, rivojlangan mamlakatlarda asosiy boylik yangi bilimlarni yaratish, ommalashtirish va iste’mol qilishda namoyon bo‘ladi. Aynan bilimga, uni yaratish va qo‘llash imkoniyatlariga munosabat borgan sari jamiyatning ijtimoiy qatlamlarga ajratilishi va yangi jahon tartibidagi o‘rni va obro‘sidan kelib chiqib mamlakat va hududlarga bo‘linishini belgilaydi. Bunda yangi texnologiyalar va o‘zaro hamkorlikdagi amaliy faoliyatni loyihalashtirish mumkin bo‘lgan bilimlar haqida gap boradi.
Lekin global inqirozlar tufayli insonning yangi dunyoqarash yo‘nalishlarini izlash muammosi yuzaga keladi. V.S.Stepinning qayd etishicha, zamonaviy ilm bir qator global muammolar, mutlaqo yangi obyekt turlari bilan to‘qnashdi, bu esa ilmning asosi va samarali tadqiqot strategiyalarini qayta ko‘rib chiqishni taqozo etadi.
XXI asrda fanning yaratuvchanlik qudratining oshib borishi, ishlab chiqarish kuchiga aylangani ilmiy tadqiqotlarning dolzarbligidan dalolat beradi. Har bir fanning metodologiyasi fanshunoslikning tarkibiy qismi, fanning taraqqiyoti esa uning mukammal metodologiyasining yaratilganligiga bog‘liq. Fan obyektiv borliq haqida bilimlar tizimi, voqelikni ilmiy nazariy aks ettirishdir. Hozirgi globallashuv jarayonida, avvalo, har bir axborotga ilmiy yondashish, qolaversa, fanning jamiyat ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy rivojlanishida hozir javob bo‘lishi davr talabidir.
Ilm-fanning dialektik xususiyati, davr talabi, jamiyat buyurtmasiga mos istiqbolli vazifasi har bir fanning metodologik asosini takomillashtirishni taqozo etadi. O‘z navbatida fanlarning tez rivojlanishi; har 3-4 yilda uzluksiz ta’lim mazmuni o‘zgarib turishi; har tomonlama rivojlangan, intellektual salohiyatli barkamol avlodni tarbiyalashdek dolzarb muammoni ilmiy-metodik ta’minlash metodologiyasini ishlab chiqishni taqozo etadi.
Fandagi har bir yangi qadam faqat avvalgi yutuqlarga tayangan holda boyitilishi mumkin:
- yangi bilim eski bilimni mukammallashgan to‘liqroq va aniqroq shakli bo‘lib, haqiqatni yanada aniqroq aks ettiradi;
- o‘tmishdagi fan taraqqiyoti yangi fan uchun zamin tayyorlaydi;
- o‘tmishdagi bilimlarning faqat hozirgi davr ilmiy nazariyalariga mos keluvchi elementlargina ahamiyatlidir.
Falsafa lug‘atida: “Fan reallik haqidagi obyektiv bilimlarni tayyorlash va nazariy tizimlashtirish funksiyasiga xos inson faoliyati sohasidir. Tarixiy taraqqiyotda fan jamiyatda ishlab chiqarish kuchiga va muhim ijtimoiy institutga aylanadi”, deb izoh berilgan.
N.Shermuhammedova fanning mohiyati haqida quyidagi xulosaga keladi: umumiylik va tizimlilik; umumahamiyatlilik (intersubyektivik); obyektivlik (bilish subyektiga bog‘liq emasligi); maxsus bilish metodlarining mavjudligi (nazariy va eksperimental); asoslanganlik (verfikatsiya); tanqidiylik (falsofikatsiya); to‘ldiruvchanlik (koriuskulyar – to‘lqinli dualizmdan P.Fayerbendning metodologik anarxizmigacha); vorisiylik (mos kelish tamoyilida namoyon bo‘ladi). Fanshunoslikda fanlar avvalo ikki turkumga bo‘linadi: tabiat haqidagi va ijtimoiy-gumanitar, ya’ni insonni o‘rganadigan fanlar. Barcha fanlarni tabiiy deb atash mumkin, zero insonning o‘zi tabiatning bir bo‘lagidir, demak uning ma’naviy va moddiy faoliyati barcha tirik mavjudotlar faoliyati kabi tabiiylik bilan chambarchas bog‘liqdir.
Zamonaviy ilmiy tadqiqotlar obyektlari sifatida insonparvarlikka asoslangan tizimlarni ajratib ko‘rsatish mumkin – bunday tizimlar insonning o‘zini asosiy komponent sifatida ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Bunday tizimlarga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: biosfera, INTERNET global tarmog‘i, zamonaviy texnologik loyihalashtirish tizimlari, bunda nafaqat mashina, “inson – mashina” tizimi ham emas, yanada murakkab rivojlanayotgan kompleks “inson – mashina+ekomuhit tizimiga tatbiq etilib, ijtimoiy-madaniy muhit esa ushbu texnologiyani qabul qiladi.
V.S.Stepinning qayd etishicha: “Agar klassik ilm-fan haqiqatning alohida-alohida jihatlarini o‘rganishga e’tibor qaratgan bo‘lsa, zamonaviy ilm-fan xususiyatini bilimning turli sohalarining mutaxassislari ishtirok etadigan kompleks tadqiqot dasturlari belgilaydi”. Bu borada zamonaviy ilm-fanda “gibrid” tadqiqotlar ustuvor ahamiyat kasb etadi. D.I.Fildshteynning fikricha, bugun inson va uning rivojlanishini o‘rganuvchi boshqa fanlar bilan bog‘liqlikda amalga oshiriladigan psixologik-pedagogik tadqiqotlar yanada dolzarb ahamiyat kasb etmoqda: ijtimoiy antropologiya, fenomenologiya, madaniyatshunoslik, kognitiv sotsiologiya, semioti­ka, informatika.

Yangi obyektlarning yuzaga kelishi o‘z navbatida metodologik strategiyalar, tadqiqot taktikalari, metodlari va mezonlarining o‘zgarishini ham taqozo etadi.

Postnoklassik davrda ilm-fanning rivojlanish tendensiyalari:

• zamonaviy ilm-fan ilmiy tadqiqot asoslarining radikal transformatsiyasi bilan xarakterlanadi (to‘rtinchi “ilmiy inqilob”): olam manzarasi, falsafiy-aksiologik asoslar va me’yoriy-mezonli tizimlar. Paradigmal “odimlash” ijtimoiy-gumanitar fanlar uchun ham xarakterlidir: pedagogika, psixolo­giya, sotsiologiya va h.k. Ilmiy ratsionallikning postnoklassik turi shakllanadi;

  
  

• yangi obyektlarning ilm-fan tomonidan o‘zlashtirilishi va oqibatda “gibrid” tadqiqotlarning dolzarb ahamiyat kasb etishi. Natijada “insonga mos” obyektlarni tadqiq etish jarayonida haqiqatni izlash nafaqat uning mohiyatini aniqlash bilan, balki bunday obyektlarni muayyan aksiologik ustanovkalarga muvofiq qayta tashkillashtirish strategiyalari va prognostik yo‘nalishlari bilan bog‘liq;

  
  

• zamonaviy ilm-fan uchun ilmiy refleksiyaning umumiyligi va uzluksizligi xosdir. Ilmiy refleksiya “maydoni”ni kengaytirish: nafaqat “xususiy” yoki metodologik refleksiya, balki “tashqi” refleksiyaning ham zaruriyat kasb etib (E.G.Yudin), uning ob’yekti sifatida jarayonning o‘zi emas, ilmiy tadqiqotning ijtimoiy-madaniy mazmun-mohiyati muhim ahamiyat kasb etadi;

  
  

• paradigma, ilmiy-tadqiqot faoliyatini tashkil etish me’yorlarining ochiqligi va jo‘shqinligi. Zamonaviy ilmiy ratsionallik (V.S. Shvirev) – bu “ochiq ratsionallik”, bunda tadqiqot dasturlari va paradigmalar uzluksiz tanqidiy refleksiya va transformatsiyalar uyg‘unligini talab etadi;

  
  

• ratsional-mantiqiy va sub’yektiv-irratsionallikning o‘zaro uyg‘unligi ilmiy tadqiqotning o‘z-o‘zini aksiologiyazatsiyalash komponentlari sifatida. Ilmiy muammo tadqiqiga doir yondashuvlarning variativligi, dialogik tavsifga egaligi va o‘zaro bir-birini to‘ldirishi, polikonseptuallik, haqiqatning ko‘p o‘lchovga ega ekanligi shular jumlasidandir.

  
  

Ilm-fan maqomi falsafiy-aksiologik asoslar, tabiiy me’yoriy-mezonli tizim sifatidagi paradigma, obyekt, vazifa va funksiyalarni, fan predmeti, nazariya, kategorial apparat va atamalar tizimi, metodologik vositalar majmui, empirik baza, dolzarb muammo doiralarini o‘z ichiga oluvchi metodologik tizimni rivojlantirish darajasi bilan belgilanadi.