O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro muhandislik-texnologiya instituti

Masofaviyo’qitishningdasturiy va texnik vositalari. 

Ta‘limgayangitexnologiyalarningkiribkelishi–

axborotniuzatishvaqaytaishlashningelektronvositalarigaasoslanganyangita‘limtexn

ologiyalariningvao‘qitishshakllariningpaydobo‘lishigaolibkeldi.Masofaviyo‘qitish

daquyidagitexnikvositavatexnologiyalarqo‘llaniladi:o‘rgatuvchi,sinovchivaaloqavo

---

sitalari.O‘rgatuvchivositalargaizohlilug‘atlar,qidiruvvositalari,elektrono‘quvqo‘llan

malar,ma‘ruzalarningvideokursivaboshqalarkiradi.Sinovchivositalargatestsavollari,

o‘z-

o‘zinitekshirishvositalarimansub.Aloqavositalaribo‘libforumlar,pochta,audiovavide

okassetalarxizmatqiladi.Odatdagima‘ruzakursian‘anaviyo‘qitishdaquyidagininazar

datutadi:ma‘ruza,izohlar(o‘quvmaterialinima‘ruzachitomonidanizohlash),og‘zaki,y

akuniyimtihondabaholash.

 [2] 

 

Masofaviyta‘limdao‘qituvchifunktsiyasinio‘rgatuvchivasinovchivositalar(to‘

laavtomatlashtirilgan,tugaldasturiymahsulotlar)bajaradi,shuningdek,o‘qitishningavt

omatlashtirilganmuhitinitashkiletuvchivideovaelektronnashretilganuslubiymaterial

bajaradi.Elektrondarslikningimkoniyatlarinimultiplikatsiyavavideotexni-

kaningzamonaviyvositalariniqo‘llaganholdakengaytirishmumkin.Bularo‘quvkursib

o‘yichavideoma‘ruzalar,ishlabchiqarishjarayonla-

riningnamoyishi,mashhurolimlarningchiqishlarivaboshqalarbo‘lishimumkin.Elektr

ondarslikniyaratishdama‘lumotlaromboriniyaratishvaungama‘lumotlarkiritishlozim

bo‘ladi.Bundayvaziyatdama‘lumotlaromborigamurojaatvaundajoylashganmateriall

arustidaamallarbajarishningayrimusullarimavjudbo‘ladi. 

Zamonaviykompyutergamo‘ljallangandidaktikdasturlar(elektrondarsliklar,ko

mpyutertopshiriqnomalari,Multimedialielektrondarsliklar,gipermatnliaxborot-

ma‘lumottizimlari,elektronarxivlar,elektronkataloglar,ma‘lumotnomalar,enciklope

diyalar,sinovchivashakllantiruvchitrenajyordasturlar)o‘qitishningmultimediyavosit

alarisarasigakiradi.Multimediyadidaktikmaterialniuzatishniyuqoridarajadaqulayvak

o‘rgazmalibo‘lishinita‘minlaydi,buo‘znavbatidatalabalardao‘rganishgaqiziqishniort

tiradi.

 [5] 

Simulyatorvaelektrondasrliklarxozirgikundata‘limsohasidajudakengqo‘llanil

moqda. 

Simulyator,elektrondarsliklarvao‘quvdasturlar-

nazariyvaamaliybilimlarnikompyuterdasturlariorqalitalabalargaoff-

laynholatidaetkazishyo‘li. [6] 

---

Quyidamasofaviyta`limnitashkiletishdafoydalaniladiganba`zivositalargamiso

llarkeltiramiz: 

Telekonferensiya

 

(teleconferencing)–

ikkivaundanortiqguruhqatnashchilariningo‗zaromuloqotinitashkiletishuchunelektro

naloqakanallaridanfoydalanishjarayonidir.Mavzulifikralmashishlarmoderatortomon

idanboshqariladi.Telekonferensiyajarayonidaovoz,tasviryokikompyuterma‗lumotla

riuzatiladi.Telekonferensiyagajo‗natilganxabaruningbarchaqatnashchilarigayetkazil

adi,ya‗nimuloqotbirstolatrofidagimuloqotjarayonigao‗xshaydi. [7] 

 

Telekonferensiyao‘zidaaudiokonferensiya(audioconferencing),videokonfere

nsiya(videoconferencing)vakompyuterkonferensiyalari(computerconferencing)kabi

texnologiyalarnimujassamlashtiradi.Hozirdakompyutertexnologiyalariningtaraqqiy

otiinterfaoltelekommunikatsiyatexnologiyalariningyangitexnikimkoniyatlarivideok

onferensiyavaaudiokonferensiyakabitexnologiyalarningrivojlanishigaolibkeldi.Inte

rfaolmasofaviyo‗qitishtiziminingjoriyetilishivideokonferensiyatexnologiyalaribilan

hamohangravishdaistalganmasofadasinxronaxborotlaralmashinuvinita‗minlaydi. 

Hozirdafanlarnikompyuterlardanfoydalanibo‗qitishmuhimahamiyatkasbetmo

qda.Kompyutertexnologiyalariningimkoniyatlaridano‗quvchilarnishaxsgayo‗naltiri

lganrivojlanishini,ijodiyqobiliyatlarinirivojlantirishdasamaralifoydalanishmumkin.

 

[6]Pedagoglarkompyuterdandarsgametodikmateriallarnitayyorlashdaginaemas,balk

ifannio‗qitishdazarurkompyuterdasturlaridanfoydalanishda,o‗quvchilarbilanindivid

ualishlashjarayonidahamfoydalanadilar.Kompyuterdasturiyvositalarigakiritilganint

erfeysningqulayligi,pedagoglargayangiaxborottexnologiyalariniyaxshio‗zlashtirishl

ariimkoniniyaratadi.Bubilimlarniuzatishda,malakavako‗nikmalarnishakllantirishda

kattaahamiyatgaega.Kompyutertexnologiyalariningo‗quvjarayonidaasosliqo‗llashni

ngyanabirmuhimjihati,realjarayonlarvaeksperimentlarningkompyutermodeliniyarat

ishbilanaloqadorligidir.Kompyuteryordamidama‗lumotlarniqaytaishlash,modelvan

atijalarningnamoyishi,ko‗phollarda,qimmatturadiganeksperimentalqurilmalargabo‗

lganehtiyojnio‗rninibosadi,ayrimhollarda(atomvakvantfizika,yarimo‗tkazgichlar,ki

myo,biologiya,tibbiyotvaboshqafanlardagijarayonlarnimodellashtirish)jarayonnina

moyishetishningyagonausulisanaladi.Internetdanta‘limjarayonidafoydalanishba‗zi

---

muammolarnikeltiribchiqarishimumkin.Internetdagiaxborotlarhajminingjudakattali

gi,umumiytuzilmaningyo‗qligiaxborotqidirishniqiyinlashtiradi.Zaruraxborotniqidir

ishjarayonidanazoratsiztinglovchinoma‗lumsaytlarga(chat,anekdot,o‗yinlar)kiribas

osiymaqsaddanchetgachiqishimumkin.Ta‗limsifatiningoshishitinglovchilargayangit

exnologiyalardanfoydalanishimkoniyatiniberishorqaliginaemas,balkibundaytexnol

ogiyalaro‗qishjarayonidaqandaymetodlardanfoydalanishigabog‗liq.Shuninguchuno

‗qituvchiningnazoratisizo‗qishjarayoninitashkiletishsamarabermaydi.O‗qituvchinaz

oratinitashkiletishdaINTERNETmuloqotbahslaridaishtirokqilganiuchuntinglovchin

iavvaldane‗lonqilinganrag‗batlantirishtizimi(qo‗shimchaballar)samaralibo‗ladi.Bun

datinglovchilarningo‗zlarihambahslarmavzularinitaklifetishlarimumkin. [4] 

 

Buqurilmalardantashqarivideokonferensiyanitashkiletishdaquyidagiqurilmal

arlozimbo‗ladi:1.Ko‗ptugunlivideoserverlar(MCU,MultipointControlUnit).Videose

rverlarbirvaqtnio‗zidabirnechatugunlarnio‗zarobirbiribilanbog‗lab,tasvirvaovozlarn

itezuzatishdaqo‗llaniladi.Ko‘ptugunlivideoserverlar. 

 

Videoserverlarasosanikkiholatdaishlaydi:a)ovozaktivligibo‗yicha-

bundabarchaishtirokchilarbirvaqtdafaqatgapirayotgantomonbilanmuloqotdabo‗laol

adi;b)ekranmaydabo‗laklargabo‗linganholdabarchaishtirokchilarbir-

birlaribilanmuloqotdabo‗ladi.2.Maxsusvideokameralar.Buqurilmalartasvirniuzatish

vositasihisoblanadi.HozirgipaytdaCanon,Genius,Axis,Sonykompaniyalaritomonida

nishlabchiqilgankameralarsifativaimkoniyatijihatidanalohidaajralibturadi.Asosanka

---

meralarvertikalbo‗ylab30dan90gradusgacha,gorizontalbo‗ylabdeyarli360gradusko‗

rishchegarasigaega.RS-

232razyomiorqaliularnikompyutergaulashbilanbirgalikda,kameralartarmog‗iniham

hosilqilishmumkin.TasvirlarMotionJPEGformatidabo‗lib,sekundiga30takadralmas

hiniladi.Foydalanuvchilarbukameralarnikompyuterorqaliyokimasofadanturibboshq

arishlarimumkin.Boshqarishjarayonidatasvirtiniqligi,masshtabi,kameraniburishkabi

amallarnibajarishmumkin.

 [5] 

3.Kolonkalarvamikrofonlar.Kolonkalarovoznieshitishuchunmo‗ljallanib,ster

eokolonkalardanfoydalaniladi.Kolonkalarquvvatixonakengligigaqarabtanlanadi.Mi

krofonlarsifatidayuqorisifatliyakkavatarmoqqaulangan 

Masofaviyta‘limningdasturiyta‘minoti.Masofaviyta‘limdasturiyta‘minotinita

nlashdagiasosiymezontizimgakirishvaboshqarishningsoddaligi,harbirfoydalanuvchi

uchunqulayligidadir.Texnikmezongafoydalanuvchi(talaba,o‘qituvchi,administrator,

o‘quv-yordamchi xodimlarvab.) ishlatayotgan dastur va texnik vositalarga minimal 

qo‘shimcha  yoki  o‘zgartirishlar  kiritilishini  ta‘minlash,  alohida  foydalanuvchi 

tomonidan

  interfeys  tizimini  rostlash  imkoniyati  kiradi.Iqtisodiy  mezon  tizimdan 

foydalanish

 va tizimning dasturiy  ta‘minotini  yangi  labor  ish  xarajatlaridan iborat 

bo‘ladi. 

Masofaviyta‘limnikengtarqalganboshqarishtizimiMTnitashkiletishuchunquyi

dagivositalbo‘lishinitalabetadi: 

O‘quvmazmunivamateriallariniuzatishtexnologiyasi.Elektronadabiyotlar,kur

so‘quvmateriallario‘quvjarayoniishtirokchilarigaumumiyruxsatetilganholdaturlixil

ko‘rinishdagiruxsatshaklida,jumladan: 



 

faqatushbuo‘quvyurtisaytidamateriallarniolish,yozishmalarqilish; 



 

oddiypochtaorqalimateriallarni(diskda,qog‘ozvariantdavab.)olish; 



 

ma‘lumotlarbazasinishakllantirish; 

o‘quvjarayonidatinglovchilarningtez-

tezuchraydigansavolarigajavoblartarzida―Bilimlarbazasi‖tuzish(forumlartashkiletis

h)amalgaoshiriladi.

 [6] 

---

Shundayqilibmasofaviyta‘limjarayoninitashkillashtirishgaqo‗yiladigantexnik

vadasturiytalablarniquyidagichaizohlashmumkin: 

Masofaviyta‘lim(MT)jarayoninitashkillashtirishningilmiy-

pedagogiktalablari—

ko‗padabiyotlardabayonqilingan.Tahlilqilinganadabiyotlarningko‗rsatishicha,maso

faviyta‘limjarayoninitashkillashtirishningtexnikvadasturiytalablarito‗liqbayonqilin

magan.MTjarayoniniquyidako‗rsatilganbosqichlarasosidaamalgaoshirishmumkin: 

•1-bosqich:Tahlil 

•2-bosqich:Loyihalashtirish 

•3-bosqich:Joriy qilish 

•4-bosqich:O‗quv kontentlarini yaratish 

•5-bosqich:Ishga tushirish 

•6-bosqich:Rivojlantirish 

1-bosqichda

  o‗quv  muassasasining  masofaviy  ta‘lim  jarayoniga  bo‗lgan 

ehtiyojlari,

 

ta‘lim 

jarayonida

 

qatnashayotgan

 

foydalanuvchilarning

 

soni,o‗qitishusullarivashakllari,loyihaniamalgaoshirishdakerakbo‗ladigantexnik,da

sturiyvainsonresurslari,loyihaningiqtisodiyasoslaritahliletiladi.

 [6] 

2-bosqichda

 tahlillar natijasid aamalga oshiriladigan ishlar ko‗lami va texnik 

topshiriq

 loyihalashtiriladi. 

3-bosqichda

 esa tanlangan masofaviy ta‘lim jarayonini boshqaruvchi dasturiy 

majmua

  tegishli  serverda  o‗rnatiladi,  tizimga  tegishli  domentanlanadi.  Masofaviy 

ta‘lim  jarayonini  boshqaruvchi  dasturiy  majmuasidan  foydalanish  va  unga  texnik 

qo‗llab-quvvatlovchi 

ishchixodimlarnio‗rgatishbo‗yichao‗quvmashg‗ulotlartashkillashtiriladi. 

4-bosqichda

  masofaviy  ta‘lim  jarayonining  asosiy  elementlaridan  biri  bo‗lmish 

o‗quv kontentlar o‗quv bo‗limi va soha mutaxasislari bilan hamkorlikda yaratiladi. 

Yaratilgan

 o‗quvkontentlareskpertlartomonidantekshiriladi. 

---

5-bosqichda

  masofaviy  ta‘lim  jarayoni  ishga  tushiriladi.  Ta‘lim  jarayonida 

o‗quv  jarayoni  doimiy  nazoratda  bo‗lib  turadi.  Tizimdagi  havfsizlik  choralari 

monitoring

 qilib boriladi. 

6-bosqichda

  yuqorida  keltirilgan  bosqichlarda  mavjud  bo‗lgan  kamchiliklar 

to‗g‗rilanadi,  yangi  o‗quv  kurslar  yaratiladi,  texnik  imkoniyatlar  kengaytiriladi, 

tizimning

 rivojlanishiga tegishli bo‗lgan ishlar ko‗lami bajariladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

XULOSA 

Hozirgi  zamon  ta‘lim  tizimida  masofaviy  o‗qitish  ta‘limning  qulay  turi            

sifatida kirib keladi. 

Masofaviy ta‘lim ma‗lumot olishning shunday shaklidirki unda kunduzgi va 

sirtqi  ta‘lim  bilan  bir  qatorda  ma‗lumot  jarayonida  ta‘limning  kompyuter  va 

telekommunikatsiya  texnologiyalariga  asoslangan  afzal  an‗anaviy  va  innavatsion 

metod, vosita va shakllaridan keng foydalaniladi. 

Masofaviy ta‘limning tarkibiy qisimlari quydagilar: 

O‗qituvchi ,  o‗quvchi va kommunikatsiya. 

Masofaviy ta‘lim vositasida o‗quvchi uchun qulay bo‗lgan joyda individual 

jadval  asosida  mahsus  imkoniyatlar,telefon,elektron  aloqa  va  boshqa  ta‘lim 

vositalari yordamida bir maqsadga qaratilgan nazorat qilish mumkin bo‗lgan ta‘lim 

jarayoni tashkil etiladi. 

Masofaviy  ta‘limda  ma‗lum  maqsad  asosida  ta‘lim  sub‗ekti  va  ob‗ektining 

ta‘lim vositalari yordamidagi o‗zaro  ta‗siri amalga oshadi. 

Ma‗lumot jarayoni o‗ziga hos pedagogik tizim elementlarini o‗z ichiga oladi, 

bular:  ta‘lim  maqsadi,ta‘lim  mazmuni,ta‘lim  metodlari  va  vositalari  ta‘limning 

tashkiliy shakllari,nazorat qilish,o‗quv- moddiy,finans-iqtisodiy, normativ-huquqiy 

asoslar,marketing kabilar. [2] 

Masofaviy  ta‘lim  tizimi  insonparvarlik  printsipiga  asoslanadi.  Ya‗ni  hech 

kim  kambag‗allik,geografik  muammolar  ijtimoiy  himoyalanganlik  va  boshqa 

sabablar tufayli bilim olish huquqidan mahrum bo‗lmasligi lozim. 

Masofaviy o‗qitishda o‗qituvchi talabaga o‗quv materialini ―Internet‖ tizimi 

orqali  yuboriladi.  Ushbu  kurs  bo‗yicha  ta‘lim  olishni  istagan  o‗quvchilar  veb 

saytga murojaat qilib, nazariy bilimlarni oladilar, amaliy topshiriqlarni bajaradilar 

va  o‗qituvchiga  javobni  elektron  pochta  (e-mail)  orqali  jo‗natadilar.  O‗qituvchi 

o‗quvchi  tomonidan  bajarilgan  topshiriqni  tekshirib,  javoni  yana  elektron  pochta 

orqali o‗quvchiga yuboradi. Zarur bo‗lsa kerakli ko‗rsatmalar beradi..