O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

GAZETA-PUBLITSISTIK STILINING PAYDO BO`LISHI VA 
TAKOMILLASHISHI 
Turkistonning Rossiyaga qo`shilishi turli xil iqtisodiy va madaniy 
aloqalarning rivojlanishiga sabab bo`ldi. Rossiyaning chekka o`lkalarida adabiy va 
madaniy harakatchilik islomni reforma qilish, uni burjuaziya talablariga ko`ra 
modernizatsiyalashtirish yo`li bilan olib borildi. Natijada milliy burjuaziyaning 
ideologiyasi vujudga keldi. 
Demokratik yo`nalishda bo`lgan ma`rifatparvar o`zbek ziyolilari O`rta asr 
despotizmiga, asrlar bo`yi davom etib kelgan qullik va jaholatga qarshi kurashdilar. 

---

138 
Adabiy harakatchilik panturistik, panislamistik nazariyalar asosida rivojlandi. 
Turli ta`sirlar natijasida Rossiyaning chekka o`lkalarida «umumiy turk tili» 
to`g`risidagi nazariyalar tarqaldi. Demokratik-ma`rifatparvarlar esa o`zbek adabiy tilini 
ona tili zaminida rivojlantirish uchun kurashdilar. Bu nazariya va kurashlar XIX 
asrning II yarmidan boshlab paydo bo`lgan nashriyot va vaqtli matbuotda o`z 
ifodasini topdi. Avval aytganimizdek 1871 yildan mustaqil ravishda «Turkiston 
viloyati gazeti» keyinchalik 1906 yildan «Taraqqiy» gazetasi chika boshladi. SHu 
davrdan boshlab o`zbek adabiy tilida gazeta-publitsistik stil paydo bo`ldi. 
Ma`lumki, O`rta Osiyoning Rossiyaga qo`shilishidan so`ng rus tilidan 
qilinadigan tarjima asarlari soni ko`paydi. Bunga asosiy sabab rus tilining madaniy 
hayotdagi roli va ahamiyati oshganligidir. SHuningdek, rus-tuzem maktablarining 
erli xalq bolalari bitirib chiqa boshladilar. Ularning kuchi bilan ruschadan 
o`zbekcha va o`zbekchadan ruschaga asarlar tarjima qilish ishlari boshlandi. 
Rus tilidan diplomatik xujjatlar, rasmiy yozishmalar, informatsion maqolalar, 
qishloq xo`jaligiga oid, ilmiy, tibbiy texnik, siyosiy-tarixiy va shu xildagi asarlar 
tarjima qilindi. Ular «Turkiston viloyati gazeti»da bosilib turdi. 
SHunday qilib, «Turkiston viloyati gazeti» XIX asrning II- yarmi va XX 
asr boshlarida o`zbek madaniyati, xususan, adabiy tili tarixida ma`lum ijobiy rol’ 
o`ynadi. Furqat, Sattorxon, Ishoqxon kabi ilg`or intelligentsiya vakillari gazeta orqali 
adabiy va publitsistik faoliyatlarini namoyish qildilar. 
Furqat dastlab gazetani «E`lonnoma» deb tushunadi, lekin keyinchalik 
uning siyosiy ijtimoiy ahamiyatini tushunib, unda aktiv ishtirok etdi Sattorxon 1883-
1890 yillar davomida redaktsiyada muharrir yordamchi va tarjimon bo`lib ishlaydi. 
Ular o`zlarining publitsistik maqolalarida va xatlarida fan-madaniyatni 
tarqatuvchi sifatida maydonga chiqdilar. 
Furqat, Sattorxon, Isxoqxon publitsistikasining tili alohida ahamiyatga ega 
bo`lib, ular o`zbek adabiy tilning gazeta-publitsistik tili va stili rivojida katta 
ahamiyatga ega bo`ldi. Ular o`zbek adabiyoti klassiklarining eng yaxshi 
traditsiyalarini davom ettirib, o`zbek adabiy tili rivojlanishiga munosib hissa 

---

139 
qo`shdilar. 
Ular o`zbek tilini arxaik elementlardan tozaladilar, uni yangi iboralar va 
ruscha-internatsional so`zlar bilan boyitdilar. 
Ruscha-internatsional so`z va iboralarni publitsistik maqolalarida ham 
so`zlashuv tilidagi formasida ishlatdilar tiligraf, zavud, moshin, rael, fotogrif 
(Furqat), giniral, gubirnatur, uezdnoy, ushpul, afitser, kamisiya (Sattorxon) 
Ishoqxonning quyidagi fikrida rus tili ta`sirida o`zbek tiliga o`zlashtirilgan 
leksik elementlarni yaqqol ko`ramiz «Asrimiz madaniyati bor erdi, chunonchi otash 
aroba, hatto uchadurgon apriplon, giramo`fo`n, fatogrof, tipograf, litograf, anvon 
mashinalar avtomo`bil, valisafed,tilsiz tiligromlar, necha-necha ashei jadida, anvoyi 
adidalar-hammasi mavjud edi» (TVG) 
Ayrim so`z va terminlar trajimasi bilan berildi pachotniy, ismotritel’, ya`ni 
izzatlik nozirlik, Ho`qand shahridagi madrasada pachotniy ismotritel, ya`ni izzatlik 
nozirlik mansabida turdim (TVG, 1890, 3 son) 
Ayrim ruscha internatsional so`zlar va birikmalar davr talabiga binoan 
arabcha, forscha so`zlar bilan tarjima qilib berilgan Masalan, tupchi, tura (gospodin 
artillerist), vaziri ilmiya (maorif ministri), ilmiya masmtsati (pedsovet majlisi), 
murshidi (yo`lboshchisi), jahonnoma, jarroh (xirurg), tarroh (arxitektor), hakim 
(vrach), mudarris (professor) 
Gazeta publitsistik stilida qo`llangan ruscha-internatsional so`zlar doirasida 
quyidagi qatlamlar mavjud edi 
1 Siyosiy-diplomatik tushunchalarni anglatuvchi so`z va terminlar: sudya, 
komissiya, konsul, duma, siyezd, monifest, zabostufka, morsileza, onorxiya va h o 
2 Harbiy tushunchalarni biddiruvchi suz va terminlar pulkovnik, kopiton, 
giniral, litinont, ofitser va hokazo. 
3 Pochta-telegraf bilan bog`liq so`zlar: tshshgraf po`shtaxona, morka, tilfo`n 
4 Matbuotga doir so`zlar: redoksiya, gazetxona, harf bosadurgon moshina 

---

140 
5 Madaniy-maorif ishlari bilan bog`liq bo`lgan so`zlar: gimnoziyiya, muzi, 
loborotoriyiya, tirmumetr, kompos. 
 
6 Administratsiya bilan bog`liq so`zlar: inspiktur, diriktur, ministur, onjirnoy 
(injener), grojdonen va h o 
Gazeta tilida o`zbek tilvda mavjud bo`lgan yasovchi affikslar (ularning 
ayrimlari fors-tojik elementlaridir), ya`ni -lits, -lik, ma, -chi, -xona, kabi affiks va 
iffiksondlar erdamida yangi so`zlar yasaldi Ularning eng mahsuldori -chi affiksi 
hisoblangan Bu affiks ishtirokida go`za ekuvchi, oktabrchi, saylovchi so`zlari, -lich 
affiksi ishtiroktsda buzg`unliq, -ma affiksi ishtirokida otishma, xona affiksi erdamida 
po`shtaxona kabi so`zlar yasalgan 
SHuningdek so`z yasovchilardan o`rinsiz foydalangan hollar ham seziladi, -
chi affiksi bilan yasalgan so`zlarda shunday hodisa yuz bergan Xurriyatchilar va 
hukumatchilar orasida voqe` o`lmish, gazitachi, (jurnalist) kabi 
Muhimi shundaki, gazeta-publiistik stilida badiiy stilning ta`siri kuchlidir, 
chunki bidiiy stil o`zining ko`p asrlik traditsiyasiga ega edi Ayni zamonda gazeta 
publitsistik stilining shakllanishi natijasida bu stilga xos ayrim xususiyatlar badiiy 
adabietga ham singib bordi Bunda Furqat, Ishoqxon, Sattorxonlarning roli katta bo`ldi.