O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

yig'indisini belgilash kerak. Keyin kutilgan foyda darajasini qo'shing. 
Keyingi bandda oldingi ko'rsatkichlarga bo'linishi kerak bo'lgan ishlab 
chiqarish miqdori ko'rsatilgan. 
 

---

ZOYIROV
Marketingda shunday oddiy usulda narx belgilash usulini tanlash 
ko'pchilik tomonidan keng qo'llaniladi Rossiya kompaniyalari. Buning 
uchun bir nechta kuchli dalillar mavjud: 
Firma uchun iste'molchilar ehtiyojlaridan ko'ra o'z xarajatlari to'g'risida 
ma'lumot olish osonroq. 
Narxlar raqobati raqobatchilar ushbu usuldan foydalansa ham pastroq 
bo'ladi. 
Mahsulot tannarxining minimal belgisini aniqlash oson. 
Qabul qilingan narxda realizatsiya ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash 
imkonini beradi. 
Kutilayotgan foyda stavkasini ta'minlaydi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

ZOYIROV
2.2 Korxonaning ishlab chiqarish tannarxini omillini tahlil qilish ayrim 
mahsulotlar tannarxini omillini tahlil qilish 
Xarajatlarning umumiy miqdori korxonada ishlab chiqarilgan mahsulot 
hajmiga, mahsulot birligiga o'zgaruvchan xarajatlar darajasiga va butun 
mahsulot uchun doimiy xarajatlar miqdoriga qarab o'zgarishi mumkin. Shunday 
qilib, umumiy xarajatlarni tahlil qilish uchun faktoriy model quyidagi shaklni 
oladi: 
bu erda Ztot - umumiy xarajat, million rubl; 
V VPtotal - ishlab chiqarish hajmi, million rubl; 
B - ishlab chiqarish birligiga o'zgaruvchan xarajatlar darajasi, million rubl; 
A - doimiy xarajatlar darajasi, million rubl. 
Ushbu omillarning ta'sirini hisoblash uchun ma'lumotlar 2.12-jadvalda va 2.13-
jadvalda keltirilgan. 

---

ZOYIROV
2.12-jadval - 2007 yilda ishlab chiqarishning umumiy tannarxini omilli tahlil 
qilish uchun ma'lumotlar, mln.
Xarajatlar 
2006/2007 
Miqdori, million 
rubl 
Narx haydovchilar 
Chiqish hajmi, 
dona. 
O'zgaruvchan xarajatlar, 
million rubl 
Ruxsat etilgan xarajatlar, 
million rubl 
359 032 
897 340 
0,24 
143 670 
375 341 
965 294 
0,24 
143 670 
442 911 
965 294 
0,31 
143 670 
Haqiqiy 
468 305 
965 294 
0,31 
169 064 

---

ZOYIROV
2.13-jadval 2008 yilda ishlab chiqarishning umumiy tannarxini omilli tahlil qilish uchun 
ma'lumotlar, mln. 
Xarajatlar 
2007/2008 
Miqdori, 
million rubl 
Narx haydovchilar 
Chiqish 
hajmi, dona. 
O'zgaruvchan 
xarajatlar, million 
rubl 
Ruxsat etilgan 
xarajatlar, million 
rubl 
Rejalashtirilgan ishlab chiqarish 
rejasiga muvofiq 
468 305 
965 294 
0,31 
169 064 
Haqiqiy ishlab chiqarish uchun 
rejalashtirilgan darajaga muvofiq 481 082 
1 006 509 
0,31 
169 064 
Ruxsat etilgan xarajatlarning 
rejalashtirilgan darajasida 
haqiqiy 
531 407 
1 006 509 
0,36 
169 064 
Haqiqiy 
553 390 
1 006 509 
0,36 
191 047 
Maxsus o'zgaruvchan xarajatlar darajasining o'sishi tufayli ishlab chiqarish 
xarajatlarining o'sishi 67,570 million rublni tashkil etdi. (442 911 - 375 341) 
2007 yilda va 50 325 million rubl. (531 407 - 481 082) 2008 yilda. 
Doimiy xarajatlar 2007 yilda 2006 yilga nisbatan 25 394 million rublga, 2008 
yilda esa 2007 yilga nisbatan 21 983 million rublga oshdi, bu ham umumiy 
xarajatlarning o'sishining sabablaridan biri bo'ldi. 
Shunday qilib, 2007 yilda xarajatlarning umumiy miqdori 2006 yil darajasidan 
109,273 million rublga yuqori. (468 305 - 359 032) yoki + 30%, 2008 yilda esa 

---

ZOYIROV
2007 yilga nisbatan 85 085 million rubl (553 390 - 468 305) yoki + 18%. Ishlab 
chiqarish hajmining o'sishi hisobiga 2007 yilda 16 309 million rublga oshdi. 
(375 341 - 359 032), 2008 yilda 12 777 million rubl. (481 082 - 468 305). 
Mahsulot tannarxining o'sishi hisobiga xarajatlarning o'sishi kuzatildi - 92,964 
million rubl. (464 512 - 428 622), yoki 2007 yilda 24,77% ga. 2008 yilda ishlab 
chiqarish xarajatlarining o'sishiga xarajatlar o'sishi hissasi 72 308 million rublni 
yoki 15,03% ni tashkil etdi. 
Mahsulot tannarxining muhim umumlashtiruvchi ko'rsatkichi ishlab chiqarish 
hajmining bir rubliga to'g'ri keladigan xarajat bo'lib, bu foydali, birinchidan, u 
juda universaldir: uni har qanday sohada hisoblash mumkin, ikkinchidan, u 
to'g'ridan-to'g'ri ko'rsatkichni aniq ko'rsatadi. xarajat va foyda o'rtasidagi 
bog'liqlik. U mahsulot ishlab chiqarish va sotishning umumiy tannarxining joriy 
narxlarda ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga nisbati bilan aniqlanadi. 
Birinchi darajali omillarning tovar mahsulotining bir rubliga xarajatlarning 
o'zgarishiga ta'siri 2.12, 2.13-jadvallar ma'lumotlari bo'yicha va tovar mahsuloti 
ishlab chiqarish ma'lumotlari bo'yicha zanjir almashtirish usuli bilan hisoblanadi
XULOSA 
Umuman olganda, mahsulot foydali bo'lsa, foydali bo'ladi, deb qabul qilinadi 
yakuniy xarajat barcha ishlab chiqarish xarajatlarini qoplaydi. Bu haddan 
tashqari umumiy bayonot. Lekin har bir bozorning salohiyati ancha 
chuqurroqdir. Marketing usullari uni tanib olish va amalda qo'llashga yordam 
beradi. Va ularni mohirona qo'llash har qanday kompaniya uchun 
muvaffaqiyatning yarmidir. 

---

ZOYIROV
Tayanch iboralar: 
Narx – rеal bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlarning ijtimoiy qiymati 
va ijtimoiy nafliligining puldagi ifodasi. 
Bozor narxi – bir tomondan, tovarlarning sotilishi ta’minlovchi, boshqa 
tomondan, bozorda tovarlar taqchilligini yuzaga kеltirmaydigan 
muvozanatlashgan narx. 
Joriy narx – yil davomidagi ishlab chiqarish natijalari hisoblashda 
qo’llaniluvchi amaldagi narx. 
Qiyosiy narx – ishlab chiqarishning natijalari ma’lum yil (bazis yil) asosida 
hisoblanuvchi va boshqa yillar bilan taqqoslanuvchi narx. 
Narx tizimi – iqtisodiyotda amal qilib turgan barcha narx turlari. 
Ulgurji narx – ishlab chiqaruvchilar tomonidan katta partiyadagi tovarlar 
bir yo’la ko’tarasiga sotilganda qo’llaniladigan narx. 
Shartnoma narx – sotuvchi va xaridorning roziligi bilan bеlgilanadigan, 
ular tomonidan tuzilgan shartnomada qayd qilingan narx. 
Chakana narx – tovarlar bеvosita istе’molchilarga sotiladigan narx. 
Chеgaralangan narx – davlat tomonidan yuqori va quyi chеgaralari 
bеlgilanib, shu doirada o’zgarishi mumkin bo’lgan narx. 

---

ZOYIROV
Dotatsiyalangan narx – davlat budjеti hisobidan maxsus arzonlashtirilgan 
narx. 
Dеmping narx – bozorda o’z mavqеini mustahkamlash va raqiblarini siqib 
chiqarish uchun firmalar tomonidan foydalaniladigan maxsus narx. 
Nufuzli narx – sotish hajmini o’zgartirmasdan, yuqori foyda olishga 
erishish uchun firmalar tomonidan foydalaniladigan narx. 
Erkin bozor narxi – talab va taklif asosida vujudga kеladigan bozor narxi. 
Narx diapazoni – narxlar oralig’ining puldagi ifodasi. 
Hududiy narx – faqat ma’lum hududiy bozorga xos bo’lib, shu hudud 
doirasidagi omillar ta’sirida hosil bo’ladigan narx. 
Milliy bozor narxi – bir mamlakat doirasida amal qiluvchi va ularning 
xususiyatini aks ettiruvchi narx. 
Jahon bozori narxi – muayyan tovarni ishlab chiqarishga sarflangan 
baynalminal xarajatlarni, tovarning jahon standarti talabiga mos kеlish 
darajasini va xalqaro bozordagi talab va taklif nisbatini hisobga oladigan narx. 
Ommaviy talab bo’yicha narxning o’zgarishi – taklifga nisbatan 
xaridorlarning ommaviy talabi qanchalik katta bo’lsa, bozor narxi darajasi 
shunchalik yuqori bo’lishi va aksincha, talabning kamayishi bilan bozor narxi 
pasayib borishi o’rtasidagi miqdoriy bog’liqlik.