O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

 
Nаzоrаt sаvоllаri: 
1.
Ehtiyoj to‘g‘risida umumiy tushuncha bering?
2.
Ehtiyojlar faollikning manbai sifatida nimani tushunasiz? 
3.
Qiziqishning psixologik tasnifini ayting? 
4.
Psixologiyada qiziqishning turlari va darajalari qanday bo’ladi? 
5.
Qiziqish muammosi psixologik nuqtai nazardan o‘rganilishi? 

---

286 
14 -MAVZU. SHAXSNING USTANOVKASI, E’TIQODI VA 
DUNYOQARASHI 
 
Tаyanch tushunchаlаr:
 
ustanovkasi, anglanilmagan mayllari, dispozitsion 
konsepsiyasi elementar ustanovka, ijtimoiy ustnovka, bazaviy ijtimoiy ustanovka, 
qadriyatlar tizimi, shaxsning e’tiqodi, shaxsning yo‘nalganligi.
 
 
14.1.Shaxsning ustanovkasi yoki anglanilmagan mayllari. Ijtimoiy 
turmushda shaxsning ustanovkasi masalasida D.N.Uznadze tadqiqotlari va 
natijalari 
Psixologiya fanida xulq-atvor va faoliyatga qaratilgan anglanilmagan mayllar 
orasida muayyan darajada tadqiq etilgani ustanovka (ko‘rsatma berish, yo‘l-yo‘riq 
ko‘rsatish) muammosi hisoblanadi. Ushbu umumiy psixologik masala gruzin 
psixologi D.N.Uznadze va uning shogirdlari tomonidan keng ko‘lamda 
o‘rganilgandir. 
Ustanovka inglizcha so’z bo’lib, o‘zbek tilida esa ko‘rsatma berish, 
anglanilmagan mayllar, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish ma’nosida qo‘llanilib kelinadi. Lekin 
keyingi atamalar uning haqiqiy mohiyatini, ma’nosini o‘zida mukammal aks 
ettirmaydi, shuning uchun terminni hech o‘zgarishsiz qoldirsa ham bo‘ladi. 
Odatda, ustanovka deganda, bilish faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan 
ehtiyojni ma’lum uslubda qondirishga ruhiy jihatdan tayyor turishlik tushuniladi. 
Ustanovka shaxsning o‘zi anglab yetmagan muayyan ruhiy holati yoki maylidir. 
Bunday holatda shaxs biron-bir ehtiyojni qondirish mumkin bo‘lgan ma’lum 
faoliyatga nisbatan ruhan tayyor turadi. Ustanovkaning mavjudligi va uning 
qonuniyatlari eksperimental tarzda ta’kidlab o‘tilgan ilmiy maktab namoyandalari 
tomonidan aniqlangan. Mazkur tajribada sinaluvchiga ikkita, bittasi katta, 
ikkinchisi esa kichikroq soqqachani uzluksiz ravishda bir nechta (10-15) marta 
ko‘zi yumuq holda paypaslab taqqoslash taklif qilinadi. Eksperimentning 
navbatdagi bosqichida soqqachalar almashtirilib, baravar jismlar har xil tuyuladi, 
ya’ni sinaluvchida illyuziya (noto‘g‘ri aks ettirish) holati yuzaga keladi. Bunday 
psixologik voqeaning vujudga kelishiga asosiy sabab shuki, obyektiv jihatdan 

---

287 
o‘zaro teng soqqachalar taqqoslanganligida ular bir-biriga teng emas, degan mayl 
bilan favqulodda subyektiv sharoitda ish tutilganligidir. Ushbu holat oddiyroq qilib 
tushuntirilganda, taqqoslash jarayoni ustanovka (ko‘rsatma berish, yo‘l-yo‘riq 
ko‘rsatish) asosida amalga oshirilganligi uchun shunday oqibatga olib kelgandir. 
D.N.Uznadzening 
ta’kidlashicha, insonda ustanovka bilan bog‘liq 
psixofiziologik holat markaziy nerv sistemasigina emas, balki uning periferik 
qismi faoliyatini ham mahsuli bo‘lib hisoblanadi. D.N.Uznadzening tajribalarida 
sinaluvchining o‘ng qo‘liga navbat bilan avval katta, keyin kichik soqqachalar 
berib turiladi va bu vaziyat 10-15 marta takrorlanadi. Tajribaning oxirgi bosqichida 
sinaluvchining chap qo‘liga bir-biriga teng soqqalar beriladi. Buning natijasida 
uning chap qo‘lida ham illyuziya, ya’ni noto‘g‘ri idrok qilish vujudga keladi. Ko‘z 
bilan idrok qilishda ikkita o‘zaro teng obyektlarni qayd qilishdagi ustanovka o‘ng 
ko‘zga ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan. Eksperimental tarzda o‘rganilgan ustanovkali 
vaziyatlarni takrorlash evaziga insoning o‘ziga sezilmagan holda muayyan 
obyektlarda subyektga taalluqli «fiksal ustanovkalar» (qayd etilgan ustanovkalar) 
vujudga kelganligi aniqlangan. Demak, ustanovkani eksperimental tadqiqot etish 
natijasida anglanilmagan mayllar asta-sekin qayd qilinuvchi (fiksasion) darajasiga 
o‘sib o‘tish mumkin. 
Ijtimoiy turmushda D.N.Uznadzening natijalariga o‘xshash qator ma’lumotlar 
shaxsda mustahkamlanib qolganligi tufayli ustanovka funksiyalarini bajarib 
kelmoqda: 1) boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining oldida turgan ustanovkalar xuddi 
shunday toifaga kirganligi sababli o‘qituvchining barcha topshiriqlarini darhol 
bajarishga tayyor turadilar; 2) hisobchilarga nisbatan qo‘rs, rasmiyatchi deyishlik; 
3) olimlarga nisbatan parishonxotirlik; 4) savdo xodimlariga nisbatan 
uddaburonlik, daromad qilishga ustasi faranglik; 5) bolaning haqgo‘yligi, sir 
tutmasligi; 6) qariyaning so‘zi tugaguncha o‘salning joni uzilishi to‘g‘risidagi fikr-
mulohazalar ustanovkaga yaqqol misol bo‘la oladi.