O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti

TOPSHIRIQLAR

1. Lug‘at va ularning turlarini aniqlang.
2.Tilshunoslikning terminlarni o‘rganish, tartibga solish bilan shug‘ullanuvchi sohasi to‘g‘risidagi fikrlaringizni yozma bayon eting.
3. So‘z va termin, ularning mushtarak hamda farqli jihatlarini yozma bayon eting.


Test.

1. “Lingvistik terminlarning izohli lug‘ati”ning muallifi kim?

A.Hojiyev

Abdurauf Fitrat

Temur Qutlug‘

Yunusxo‘ja

2.O‘zbek tilining rasmiy idoraviy til sifatida qo‘llanishi qaysi davrda boshlandi.

qoraxoniylar hukmronligi

Somoniylar hukmronligi

Ashtarxoniylar hukmronligi

Saljuqiylar

3.Nechanchi asrdan so‘ng o‘zbek xonlari va amirlari saroylarida yozilgan turli xil hujjatlar o‘ziga xos mazmuni, muayyan tartibi va nutqiy qolipi bilan ajralib turadi.

XX

XIX

XV

XI

4.“Termin” so‘zi qaysi tidan olingan?

Lotin

Arab

fors.

Rus

5.‘’Nomenklatura” so‘zi qanday ma’noni anlatadi?

ro‘yxat

chegara

maklatura

tipik

6.So‘z va so‘z birikmasi narsa-hodisaning umumiy va xususiy nomi bo‘lsa, termin nimaning nomidir?

Tushunchaning

Narsaning

Hodisaning

Atamaning

7.Transkripsiya nima ?

Yozuvning o‘qilishi

Satr usti va satr osti belgilarini to‘g‘ri qo‘llash.

Tildan tilga tarjima qilish.

Chiroyli yozish.

ADABIYOTLAR

1. Abdumajidov F. “O‘zbekiston Respublikasining davlat tili haqida”gi qonuniga sharhlar. – Toshkent: Adolat, 1999.
2. Aminov M., Madvaliev A., Mahkamov N., Mahmudov N. Ish yuritish. Amaliy qo‘llanma. – Toshkent: 2000.
3. Ishoqov M. Unutilgan podsholikdan xatlar. – Toshkent: FAN, 1992.

MAVZU: JAHON VA O‘ZBEK OLIMLARINING TERMIN HAQIDAGI QARASHLARI.
Reja:

1. 
   Termin tushunchasi
   
2. 
   Olimlarning ilmiy qarashlari.
   
3. 
   Terminning struktur tarkibi
   

Darsning maqsadi: Talabalarga termin va olimlarning termin haqidagi ilmiy qarashlari, terminning struktur tarkibi haqida ma’lumot berish.
Tayanch so‘z va iboralar:
Funksional yondashuv, lisoniy belgi, aktualizasiya, mantiqiy ta’rif, transpozisiya, definitiv funksiya, terminologik tizimning, lisoniy asos.
Kerakli jihoz va materiallar: videoproyektor, mavzu yuzasidan taqdimotlar, doska, imlo qoidalari, internet ma’lumotlari.
Olamning ilmiy-me’yoriy manzarasini terminlarsiz tasavvur qilish qiyin: Chunki terminlar ilmiy matn hosil qiluvchi tayanch birliklar vazifasini bajaradi.
Ma’lumki, funksional yondashuv asosiy e’tiborni lisoniy belgi aktualizasiyasi (qo‘llanishi) bilan bog‘liq holatlarga qaratadi. Shuning uchun terminning mohiyatini chuqur va har tomonlama o‘rganish zaruriyati funksional yondashuv tamoyillaridan ham foydalanishni taqozo etadi.
Terminga nisbatan funksional yondashuv G.O.Vinokur, V.V.Vinogradov, A.A.Reformatskiy va V.G.Gak kabi olimlarning ishlarida o‘rganilgan. G.O.Vinokurning yozishicha, terminlar – «eto osobaya funksiya, v kotoroy vo‘stupayet slovo v kachestve termina, - e t o f u n k s i ya n a z o‘ v n aya. …termino‘ – eto ne osobo‘ye slova, a tolko s l o v a v o s o b o y f u n k s i i» [Vinokur]. V.V.Vinokurovning fikriga ko‘ra, terminning umumqo‘llanishdagi so‘zdan farqi unda definitiv funksiyaning mavjudligidir, chunki termin ortida predmet, narsa, hodisaning emas, balki mantiqiy ta’rif turadi [Qarang: Vinogradov, 16-17].
Terminlarni (tor soha birliklarini) noterminlarga (milliy tilning umumiste’moldagi leksemalariga) qarama-qarshi qo‘yish [masalan, qarang: Ye.N.Tolikina, 54-55] tamoyili o‘zini oqlamadi, chunki u ikki lug‘aviy qatlam orasida doimo transpozisiya holatida kuzatiladi. N.P.Kuzkinning fikriga qaraganda, ular orasida mazmunan ham, shaklan ham jiddiy farq yo‘q. Bo‘lishi mumkin bo‘lgan yagona va obyektiv farq uning g‘ayrilisoniy voqelik bilan bog‘liqligidir: umumqo‘llanishdagi so‘z turmushdagi tushunchani aks ettirsa, termin tor doiradagi mutaxassislarga tushunarli bo‘lgan tushunchani ifodalayda [Qarang: Kuz’kin, 255]. Bizningcha, muallifning bu fikriga qo‘shilish qiyin, chunki keng doiradagi mutaxassislarga tushunarli bo‘lgan terminlar ham ko‘p va ular umumiy terminotizimning juda katta qismini tashkil qiladi.
Narsa-buyum ma’nosi va tushuncha ma’nosi orasidagi munosabatni o‘rganishda quyidagi uch holatni inobatga olgan holda ish ko‘rish maqsadga muvofiq: a) termin lug‘aviy ma’noga ega, ammo bu ma’no faqat ifodalanayotgan tushuncha bilan chegaralanmaydi (D.P.Gorskiy, K.A.Levkovskaya, A.S.Gerd); termin lug‘aviy ma’noga ega va bu ma’no tushunchadir (Ye.M.Galkina – Fedoruk, P.S.Popov); v) termin lug‘aviy ma’noga ega emas, balki tushunchaga to‘g‘ri keladi, (Zvegensev, Reformatskiy, L.A.Kapanadze).
Terminga qo‘yiladigan me’yoriy talablar dastlab terminologiya maktabi asoschisi D.S.Lotte tomonidan ishlab chiqilgan. Bu talablar quyidagilardir: tizimlilik, kontektga bog‘liq emaslik, qisqalik, bir ma’nolilik, aniqlilik, oddiylik, tushunarlilik, tatbiq etilganlik darajasi va b. Ular ayrim aniqlik va qo‘shimchalar bilan ko‘plab olimlar, jumladan, I.N.Volkova, A.V.Kro‘janovskaya, L.A.Simonenko va boshqalarning ishlarida sanab o‘tilgan. Quyida shu talablarning ayrimlariga to‘xtalib o‘tamiz.
1. T i z i m l i l i k: har qanday termin muayyan terminologik tizimning bir bo‘lagi. Aynan shu xususiyat uni termin maqomiga ko‘taradi. Terminotizim esa ikki xil tizimlilikka ega – mantiqiy tizimlilik va lisoniy tizimlilik [Bu haqda qarang: Leychik, 15-16].
2. B i r m a ‘ n o l i l i k: termin faqat bir ilmiy yoki texnik tushunchani ifodalashi va bir tushuncha faqat bir terminga mos bo‘lishi kerak. Termin ma’nosining kontekstga qarab turlanib turishi, D.S.Lottega ko‘ra, terminologiyaning eng jiddiy kamchiliklaridan biridir.
3. Q i s q a l i k (lo‘ndalik, ixchamlik): terminning qisqa varianti – bu funksional nuqtai nazardan terminga teng shakl. Uni erkin va ixtiyoriy shakl qo‘llashning imkoni yo‘q.
4. A n i q l i l i k: ilmiy tushuncha aniq chegaraga ega va bu chegara uning ta’rifida o‘z ifodasini topadi. Terminning aniqligi deganda uning ta’rifida berilgan tushunchaga xos barcha belgilarning mavjudligi tushuniladi.
5. L i s o n i y a s o s: o‘z yoki o‘zga til asosida yasalgan terminlardan birini tanlash lozim bo‘lganda, albatta, o‘z termindan foydalanish maqsadga muvofiq. Chunki o‘zlashma terminlarni ko‘p va asossiz ravishda qo‘llash muqarrar ravishda terminologiyaning umumxalq tilidan ajralib va nomutaxassislarga tushunarsiz bo‘lib qolishiga olib keladi [Qarang: Volkova, 75].
Terminning struktur tarkibi, V.P.Danilenkoning ko‘rsatishicha, uch lug‘aviy qatlamni o‘z ichiga oladi: 1) noterminologik leksika; 2) umumilmiy leksika; 3) terminologik leksika. Agar umumilmiy terminlar bir fan doirasi bilan chegaralanmaydigan umumiy ma’nolarni ifodalasa, terminologik leksika (konkret terminotizimning maxsus so‘zlari) ilm-fan tilining eng ko‘p ma’no tashuvchi qismidir.
Z.I.Komarova leksemalarni stilistik nuqtai nazardan me’yoriy (so‘zning o‘z ma’nosidagi terminlar) va g‘ayrime’yoriy (professionalizm, terminoid individual obrazli iboralar) guruhlarga ajratadi [Qarang: Komarova, 21].
Terminlar – ilm-fan, texnika, san’at, inson faoliyati boshqa sohalarining mutaxassislar doirasida keng qo‘llanadigan maxsus nomlardir. Ular, o‘z navbatida, proteterminlarga, ilk terminlarga va terminoidlarga bo‘linadi [Bu haqda qarang: Komarova, 21].
Ko‘pincha, termin va nomenklatura tushunchalari o‘zaro farqlanmasdan qo‘llanadi. Shuning uchun ushbu o‘rinda yo‘l-yo‘lakay nomenklaturaga ham munosabat bildirishga to‘g‘ri keladi. Nomenklatura (lot. nomenclatura’ ro‘yxat’) – ilm-fanning turdosh (tipik) obyektlari nomi. Agar termin umumiy tushunchani ifodalasa, nomenklatura xususiy tushunchani ifodalaydi. Masalan, ta’lim muassasalari turlari, o‘quv-didaktik jihoz va shu kabilar nomlari nomenklaturalardir.
Yuqorida bayon qilinganlar quyidagi xulosalarga olib keladi:
1. Termin – u yoki bu so‘z yoki so‘z birikmasining ilm-fan tilida kasb etadigan funksiyasidir. Shuning uchun terminni noterminga qarama-qarshi qo‘yish yo‘li bilan ularni ta’riflashga harakat qilish besamar usul hisoblanadi.
2. So‘z va so‘z birikmasi narsa-hodisaning umumiy va xususiy nomi bo‘lsa, termin tushunchaning nomidir.
3. Termin, hech bo‘lmaganda, bir soha doirasida faqat bitta ma’noni anglatishi, aniq, qisqa, tushunarli, tizimli va asoslangan bo‘lishi kerak.
4. Termin yasashda ona tili imkoniyatlaridan foydalanish eng muqobil va to‘g‘ri yo‘l sanaladi. Aks holda, har qanday terminotizim umumadabiy til me’yorlaridan uzoqlashadi va pirovard natijada nafaqat oddiy o‘quvchiga, shuningdek, mutaxassislarga ham tushunarsiz bo‘lib qoladi, tilning tozaligi tamoyiliga jiddiy putur yetkazadi.
5. Bizda umumiy terminologiyaga qaraganda, sohaviy terminologiya ko‘proq o‘rganilgan. Shuning uchun terminologiyaga doir nazariy bilimlarimiz sayoz.
6. Terminologiya va nomenklatura, ularning umumiy va xususiy tomonlari tahliliga bag‘ishlangan tadqiqotlar yo‘q hisobi.