O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti Ekologiya va geografiya kafedrasi

MA’RUZA № 9
Atmosfera havosining ifloslanish yo’llari va uni kamaytirishga qaratilgan chora tadbirlar

8.1. Atmosferaning tarkibi va uning ifloslanish manbalari.

8.2. Atmosfera havosining xossalari. Gazlarning aylanma harakati (CO_{2 ,} N, O₂ ,H₂ O va h.k.)
8.3. Aylanma harakatning buzilishi oqibatlari va ifloslanish natijasida iqlimning o’zgarishi
8.4. Atmosfera havosini nazorat qilish usullari


Tayanch atama va iboralar
Vulqonlar, shamol, yong’ingarchilik, zilzila, uglevodordlar, tabiiy ifloslanish, sun’iy ifloslanish, antropogen omillar, ko’mir, mazut, benzin, dizel yoqilg’isi, avtotransport vositalari, zaharli moddalar, kanserogen moddalar, ifloslanish, zararli moddalarning ruxsat etilgan chegaraviy konsentrasiyasi, birdaniga maksimal RECHK, o’rtacha sutkalik RECHK, zaharli moddalarning sinflari va darajalari, oltingugurt oksidi, uglerod oksidi, azot oksidi, vodorotli sul`fid, ftor birikmalari, qo’rg’oshin birikmilari, atmosfera changlari, iqlim, tuman, smog, iqtisodiy zarar, korroziya, yarimo’tkazgichlar, vaksinalar va antibiotiklar, daraxtzorlar, archa, tolzorlar, miqroorganizmlar, terakzorlar.


A d a b i y o t l a r

1. 
   Otaboev III., Nabiev M., Inson va biosfera. 'I'.: O’qituvchi, 1995, 320 b.
   
2. 
   Охрана окружающей среды. Под ред. С.Б.Белова, М.: Высшая школа, 1991, 319 с.
   
3. 
   Shodimetov YU. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.: O’qituvchi, 1994.
   
4. 
   Rafiqov A.A. Geoekologik muammolar. T.: O’qituvchi, 1997, 112 b.
   
5. 
   Qudratov O. Sanoat ekologiyasi. T.: TT va ESI, 1999, 183 b.
   
6. 
   Сайдаминов С.С. Основы охраны окружащей среды Т.,1989
   

Nazorat savollari

1. 
   Atmosfera havosining ifloslanish turlari va manbalari haqida ma’lumot bering.
   
2. 
   Atmosfera havosi tarkibidagi changlar haqida ma’lumot bering.
   
3. 
   Atmosfera havosining sun’iy ifloslanishi deb nimani tushunasiz?
   
4. 
   Atmosfera havosining ifloslanishiga energetika tarmoqlari, qishloq hamda maishiy-kommunal xo’jaliklari va avtotransport vositalarining ulushlari necha % ni tashkil etmoqda?
   
5. 
   Yoqilg’i mahsulotlari tarkibida qaysi gazlar va birikmalar bo’lishi mumkin?
   
6. 
   Ko’chmas va harakatlanuvchi chiqindi manbalari deb nimalarni tushunasiz?
   
7. 
   Respublikamizda transport vositalaridan ajralib chiqadigan chiqindilar necha % ni tashkil etmoqda?
   
8. 
   Etillangan benzin nima?
   
9. 
   Bir kg etillangan benzin yonganda qancha qo’rg’onshin ajralib chiqadi?
   
10. 
    Ifloslanish deb nimagi tushunasiz?
    
11. 
    Zaharli modda deb nimani tushunasiz?
    
12. 
    Zararli moddalarning ruxsat etilgan chegaraviy konsentrasiya (RECHK)si deb nimaga aytiladi?
    
13. 
    Birdaniga maksimal RECHK va o’rtacha sutkalik RECHK deb nimani tushunasiz?
    
14. 
    Zaharli moddalarning tasnifi (sinflarga bo’linishi) haqida ma’lumot bering.
    
15. 
    Zaharli moddalarning xavaflilik darajasi qanday hisoblanadi?
    
16. 
    Ruxsat etilgan chegaraviy tashlama deb nimani tuigunasiz?
    
17. 
    Kanserogen modda deb nimani tushunasiz?
    
18. 
    Oltingugurt va uglerod oksidlari haqida ma’lumot bering.
    
19. 
    Azot oksidlari, uglevodorodlar, vodorodli sul`fid, ftor va qo’rg’oshin birikmalari, ularning RECHK si va tirik organizmiga ta’siri haqida batafsil ma’lumot bering.
    
20. 
    Atmosfera havosi ifloslanishining o’simliklarga, hayvonot olamiga, suv va iqlimga ta’sirini izohlab bering.
    
21. 
    Atmosfera havosi ifloslanishining iqtisodiy zararlarini izohlab bering.
    
22. 
    Smog deb nimaga aytiladi?
    
23. 
    Chernobil AES dagi fojea haqida ma’lumot bering.
    

Atmosfera havosi 2 usul bilan ifloslanishi mumkin:

1. 
   Tabiiy (biologik) usulda.
   
2. 
   Sun’iy (antropogen) usulda.
   

Tabiiy muhitda vujudga keladigan vulqovlar, shamol va yog’ingarchiliklar, tabiiy ofatlar (suv toshqini, zilzila) tufayli atmosfera havosi ifloslanadi. Bundan tashqari, atmosfera havosi tarkibigiga o’simliklar va hayvonot qoldiqlari, zaharli gazlar (SO₂, NO₂, SO₂), uglevodorodlar (metan, etan, ammiak va boshqa gazlar va suyuqliklar), koinotdagi gazlar va chang zarrachalari tabiiy holda kelib qo’shiladi. Atmosfera havosining bunday ifloslanishiga tabiiy (biologik) ifloslanishi deyiladi.
Ma’lumotlarga qaraganda, yiliga koinotdan 1 mlrd t dan ortiq turli xil gaz va chang zarrachalari atmosfera havosiga kelib qo’shiladi. Bundan tashqari, Er yuzida 500 dan ziyodroq doimiy otilib turuvchi vulqonlar mavjud bo’lib, ularning har biridan yiliga 75 mln t gacha turli xil iflosliklar va changlar atmosfera havosiga qo’shilib turadi. YOki Orol dengizi sohillarining chekinishi tufayli vujudga kelgan 3,5 mln gektardan ziyodroq dengiz tubining tuzli maydonidan yiliga 100 mln t dan ortiq chang va tuz zarrachalari atmoefera havosiga qo’shilmoqda. Bularning barchasi tabiiy holda vujudga keladi. Ammo shu erda bir narsani yodda saqlash kerakki, atmosfera havosi tarkibidagi tabiiy changlarniig ma’lum bir miqdori Erda sodir bo’ladigan barcha fizikaviy, kimyoviy va biologik jarayonlarning kechishi uchun katta ahamiyatga ega. Atmosfera havosi tarkibidagi changlar suv bug’lari uchun kondensasiya yadrosi hisoblanadi va yog’ing’archiliklarni vujudga keltirib turadi. Ular Quyosh nurlarini yutib, tirik organizmlarni ortiqcha nurlanishidan saqlaydi, SHuning uchun, atmosfera havosi tarkibidagi changlar ma’lum darajada uning asosiy elementlaridan biri hisoblanadi va atmosferada kechadigan barcha hodisa va jarayonlarni tartibga solib turadi.
Atmosfera havosining asosiy ifloslantiruvchi manbalari quyidagilardan iborat:

1. 
   Sanoat korxonalari.
   
2. 
   Markazlashgan issiqlik va elektr tarmoqlari.
   
3. 
   Avtotransport vositalari.
   
4. 
   Qishloq xo’jaligi tarmoqlari.
   
5. 
   Maishiy xizmat ko’rsatish korxonalari.
   

Atmosfera havosining sun’iy (antropogen) usulda ifloslanishi inson faoliyati bilan chambarchas bog’liqdir. Sanoat korxonalari, qurilish, energetika tarmoqlari, qishloq xo’jaligi, konchilik va maishiy xizmat ko’rsatish korxonalaridan chiqadigan zararli gazlar, bug’lar, changlar, bakteriya va miqroblar atmosfera havosini sun’iy ifloslantiradi.
Atmosfera havosiga chiqariladigan iflos moddalarning asosiy qismini zaharli gazlar (SO₂, SO₂, NO₂), uglevodorodlar, chang, qurum, metal birikmalari tashkil yetadi. Ular ko’pincha organik moddalar va yoqilg’ilarni yondirish paytida vujudga keladi.
Har yili atmosfera havosiga 200 mln t chang, 210 mln t SO₂, 300 mln t qo’rg’oshin birikmalari va qurum, 700 mln t SO₂ chiqariladi. Qurum tarkibida 1,5-2,0% benzoprin va dioksin kabi kanserogen moddalar mavjud bo’lib, ular nafas olish yo’llari orqali inson organizmiga kirib, rak kasalligini keltirib chiqaradi.
Yoqilg’i (ko’mir yoki mazut) bilan ishlaydigan bitta elektr stansiyasi atmosfera havosiga sutkasiga o’rtacha 1,2 t SO₂, 1,5 t NO₂, 3-4 t SO₂ va 10 t dan ziyodroq kul, chang va qurum chiqaradi. Toshkent GRES i 60% tabiiy gaz va 40% suyuq yoqilg’i bilan ishlab, sutkasida 154 ming m² oltingugurt va 200 ming m² azot oksidini havoga chiqarmoqda. Toshkentdagi “Kompressor” zavodi soatiga 400 ming m³ turli xil gazlarni atmosfera havosiga chiqaradi. Ma’lumotlarga qaraganda, Fransiyaning birgina “Elektisitel` Frans” issiqlik elektr stansiyasida bir oyda 51 ming t ko’mir yoqiladi. Natijada kuniga stansiya dudburonlaridan 33 t sul`fit angidrid gazi va 250 t kul va qurum havoga chiqadi.
SHuni alohida ta’kidlash kerakki, texnologik jarayonlarning uzluksiz kechishi uchun kislorodning roli nihoyatda kattadir. Masalan, 1 t cho’yan olish uchun 150 m², 1 t po’lat olish uchun 35-70 m² va 1t asetilen olish uchun esa 3600 m² kislorod sarflanadi.
Atmosfera ifloslanishida tog’-kon sanoati, maishiy-kommunal xo’jaligi va qishloq xo’jaligi tarmoqlarining ulushlari ham nihoyatda kattadir. Masalan, Toshkent shahridan bir sugkada 20 mln m³ ishlangan, iflos va tarkibida 4% SO₂ bo’lgan gazlar atmosfera havosiga chiqariladi.
Chorvachilik korxonalari atmosfera havosini changlar, gazlar (NN₃, SO₂, SO₂, SN₄), uglevodorodlar va xususan, yuqumlik kasalliklarni tarqatuvchi miqroblar va bakteriyalar bilan ifloslantiradi. Masalan, 100 ming bosh qora molga mo’ljallangan ferma atmosfera havosiga 1 sutkada 50-200 kg NH₂, 10-15 kg gacha oltingugurtli vodorod (N₂S), 0,3-2,0 t gacha chang va 1,5 mln gacha turli bakteriyalar chiqaradi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, sanoati taraqqiy etgan, transnort va energetika tarmoqlari rivojlangan, qishloq xo’jaligi kimyolashtirilgan va zamonaviy mashinalar bilan ta’minlangan, aholining ko’payishi va urbanizasiya jarayoni ko’chayotgan bizning asrimizda atmosfera havosining sun’iy ifloslanishi uning tabiiy ifloslanishidan ustunlik qilmoqda.
Atmosfera havosi tarkibidagi zararli chiqindilar (changlar, tutunlar, kanserogen moddalar, metall birikmalari) ochiq suv havzalariga katta salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Tabiatda suvning tabiiy aylanishi (bug’lar-yog’ingarchiliklar-suv) doimiy bo’lib, daryo va ko’llarni, dengiz va okeanlarni, er osti suvlari va atmosfera havosini to’yintirib turadi. Demak, atmosfera tarkibi qancha chang va zaharli gazlar bilan ifloslangan bo’lsa, ular yog’ingarchiliklar tufayli erga kelib tushadi va salbsy o’zgarishlarga olib keladi.
Atmosfera havosining antropogen ifloslanishi tufayli mintaqaviy iqlim o’zgarishlari, ya’ni iqlimning elementlari (bosim, harorat, namlik, yog’ingarchiliklar)da ham salbiy o’zgarishlar sodir bo’ladi. Hozirgi paytda atmosfera havosining antropogen ifloslanishi natijasida shahar iqlimining uning atrofidagi joylardagi iqlimidan farqi borligi aniqlangan. Masalan, shaharlarda ularning atrofiga qaraganda havo kondensasiya yadrolari va zarrachalarining miqdori. 10 baravar ko’p, bulutli kunlar yozda 5-10% ga, qishda tumanlar 80-100% ga, yomg’ir va yog’inarchilik kunlari 10% ga, yillik o’rtacha harorat esa 1% dan yuqori bo’lmoqda. YAlpi Quyosh ridiasiyasi 15-20% kam, ul`trabivafsha nurlari yozda 5%, qishda 30% kam, quyoshli kunlar esa 5% ga kam bo’ladi. Masalan, Samarqand shahrida uning atrofiga nisbatan bir yilda 6 marotaba ko’p tuman tushgan va 11 mm yog’in ko’proq yoqqan.
Misol tariqasida shuni ham qayd kilish kerakki, bitta reaktiv samolyot yoqilg’isining kariyb 4%ni atmosfera havosiga chiqaradi. Atmosfera havosi tarkibidagi SO₂ miqdorining ortib borishi sayyoramiz haroratini ko’tarilishiga sabab bo’lmoqda. Agar keyingi yuz yil davomida atmosfera havosiga yiliga 4 mlrd t SO₂ chiqarilgan bo’lsa, hozirgi paytda, yiliga 14 mlrd t SO₂ chiqariladi. Ahvol shu tarzda davom yetadigan bo’lsa, atmosfera havosi tarkibidagi SO₂ ning miqdori 15% dan 25% gacha oshadi va natijada o’rtacha harorat 0,5⁰ S ga ko’tariladi. Bu esa, uz navbatida, muzliklarning erishiga va turli xil salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi.
Atrof-muhitga qo’shiladigan kimyoviy modlalar va fizikaviy omillar orasida kanserogen moddalar eng xavfli hisoblanadi. Kanserogen moddalar tirik organizmda juda xavfli moddalarning rivojlanshiga katta ta’sir yetadi. Organizmda paydo bo’lgan kanserogen moddalar (nafas olish yo’llari orqali, oziq-ovkaqlar bilan va hokazo) undan chiqa olmaydi.
Konserogen moddalar guruhiga polisiklik aromatik uglevodorodlar (masalan, benz(a)piren S₂₉N₁₂), epoksidlar, to’rt xlorli uglevodorod (SSN₄), xloroform, metall birikmalari (masalan, borilliy oksidi, xrom oksidi, nikel sulfidi, qo’rg’oshin birikmalari) va boshqa moddalar kiradi. Xususan, benz(a)piren eng kuchli kanserogen modda hisoblanadi. U ko’mir, neft mahsulotlari va slaneslarni yondirganda paydo bo’ladi. Avtomagistral yo’llari atrofida, issiqlik elektr stansiyalarida, metallurgiya zavodlari va sexlarida uning eng yuqori konsentrasiyasi paydo bo’ladi.
Biologik qobiq elementlari o’zaro uzviy bog’langanligi tufayli ifloslangan atmosfera havosi tabiatning boshqa komponentlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Natijada suv va tuproqning tabiiy holatida, inson organizmida, o’simlik va hayvonot dunyosida salbiy o’zgarishlar paydo bo’ladi. YUrak-qon tomirlari sistemasi shikastlanib, qon bosimi oshadi, rak, bronxit va o’pka kasalliklarining ko’payishiga sabab bo’ladi.
Bir kishi o’rtacha bir sutkada 25 kg havo bilan nafas oladi. Natijada havo tarkibidagi zararli changlar, qurum va gazlar organizmda to’planaveradi. Bu esa, sekii-asta nnson organizmining zaiflashuviga olib keladi va oqibatda organizm turli infeksiyalarga etarli darajada qarshilik ko’rsatish qobiliyatini yo’qotadi. Bularning barchasini alohida misollarda ko’rib chiqamiz.
1. Oltingugurt oksidi SO₂. Rangsiz, o’tkir hidli gaz bo’lib, uning ruxsat etilgan chegaraviy konsentrasiya (RECHK o’r.sut.)si 0,05 mg/ m³ ni tashkil yetadi. Agar uning miqdori 0,13, 0,3 va 0,8 mg/ m² ni tashkil etsa, aholi o’rtasida surunkali astma kasalligi mos ravishda 13, 18 va 26% ga oshib ketishi mumkin. Agar atmosfera havosi tarkibida SO₂ uning RECHK sidan ko’proq to’planib qolsa, bronxit, o’pka yallig’lanishi, jigar-qon bosimining oshishiga va ko’z kasalliklariga sabab bo’ladi. CHunki havo tarkibidagi SO₂ suv bilan reaksiyaga kirishib kuchsiz sulfat kislotasi hosil qiladi va u ko’zlardagi shilliq pardalarni qo’ydiradi. Natijada ko’z qizil rangli bo’lib qoladi.
2. Uglerod oksidi SO. Rangsiz va hidsiz gaz bo’lib, uning RECHKsi 3 mg/ m³ ni tashkil yetadi. Uglerod oksidinint havoda ko’payishi natajasida organizmda gemoglobin kamayadi, yurak, qon tomir tizimlari buziladi, skleroz kasalligi ko’payadi, bosh aylanadi, yurakning ishlashi tezlashib, uyqu buziladi, kishi tajang bo’lib qoladi. Uglerod oksidi bilan zaharlanishning birinchi belgisi bosh og’rig’ining paydo bo’lishidir. Agar havo tarkibida SO dan tashqari azot oksidi ham mavjud bo’lsa, unda SO ning zaharliligi yanada oshadi. Bunday holatlarda SO konsentrasiyasini 1,5 marotaba kamaytirish kerak.
3. Azot oksidi NO (NO, NO₂, NO₅, N₂O₃, N₂O₄). Atmosfera havosiga asosan azot dioksidi NO₂ chiqariladi. Bu rangsiz va hidsiz zaharli gaz bo’lib, nafas olish yo’llariga kuchli ta’sir yetadi. Uning havodagi RECHKsi 0,04 mg/m³ ni tashkil yetadi.
SHaharlardagi havo tarkibidaga azot oksidi nihoyat xavfli hisoblanadi, chunki u chiqindi gazlar bilan reaksiyaga kirishib, fotokimyoviy tuman, ya’ni smogni vujudga keltiradi. Odatda turli zararli gazlar va changlardan tarkib topgan quyuk tumanlar smog deyiladi. Azot oksidlarining inson organizmiga ko’rsatadigan ta’siri engil yo’talning paydo bo’lishi bilan boshlanadi. Azot oksidlarining yuqori konsentrasiyalari ta’sirida kuchli yo’tal, bosh og’rishi va qo’sish paydo bo’ladi. Azot oksidlari namlik yuzaning shilliq pardalari bilan to’qnashib, azot kislotalari (HNO₃ va HNO₂)ni paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Ular o’pkaga kuchli ta’sir yetadi. Bundan tashqari, ozon qobig’ining yemirilishi ham asosan azot oksidlari ta’sirida ro’y bermoqda: