O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika va psixologiya yo’nalishi

1.5. Mavzu yuzasidan tavfsiya qilingan metodlar.
Kuzatish – voqealarga aralashmay, psixologik xodisa tabiiy sharoitda qanday yuz berayotgan bo`lsa, shu holida o`rganiladi. Inson psixikasidagi o`zgarishlarni kuzatish uchun quyidagilar amalga oshirilishi kerak: 1) Kuzatish maqsadi, vazifasi belgilanadi; 2) kuzatish ob’ekti tanlanadi; 3) sinaluvchining yoshi, jinsi aniqlanadi; 4) tadqiqot vaqti rejalashtiriladi; 5) kuzatish qancha davom etishi qat’iylashtiriladi; 6) qaysi faoliyat kuzatilishi belgilab olinadi; 7) kuzatish shakli (yakka, guruhiy, jamoaviy) belgilanadi; 8) kuzatishni qayd etib borish vositalari (kundalik, kino-video, foto, magnit yozuvi va boshqalar) tanlanib, natijalar sistematik ravishda qayd qilib boriladi.
Kuzatish orqali turli yoshdagi odamlarning diqqati, his-tuyg`ulari, nerv tizimidagi tashqi ifodasi, temperament xususiyatlari, imo-ishoralari, sezgirligi, xulq-atvori, nutq faoliyati va boshqalar ham o`rganiladi.
Bu metod tadqiqotchidan kuzatuvchanlikni, o`rganilayotgan psixik xodisani tabiiy sharoitda tekshira olish qobiliyatini talab qiladi.


Suhbat. Bu metod yordamida psixik hodisalarning ichki – sub’ektiv tomonlari o`rganiladi. Inson psixikasini o`rganishda suhbatning maqsadi va vazifasi belgilanadi, uning ob’ekti va sub’ekti tanlanadi, vaqti, joyi aniqlanadi, yakka, guruhiy va jamoa bilan bog`liq savol-javob tartibi tayyorlanadi. Suhbatning bosh maqsadi muayyan bir vaziyat yoki muammoni hal qilingan jarayonida inson psixikasidagi o`zgarishlarni o`rganishdir.



Psixik hodisalarni o`rganishda suhbat metodidan unumli foydalanish uchun tadqiqotchi quyidagi shartlarga amal qilingani lozim:

1. 
   Suhbat jarayoniga puxta tayyorlanish;
   
2. 
   Suhbatning mavzusi va mazmuni o`rganilayotgan ob’ektning, shaxsning yoshiga va individual xususiyatlariga mos bo`lishi;
   
3. 
   Suhbat jarayonida beriladigan savollarning mazmunli va puxta bo`lishi;
   
4. 
   Tadqiqotchi tomonidan beriladigan savollarga o`rganiluvchining to`g`ri va to`liq javob qaytarishiga erishish;
   
5. 
   Suhbat jarayonini aniq muddatga mo`ljallash, uni haddan tashqari cho`zib yubormaslik.
   

Eksperiment metodi. Yangi psixologik faktlarga ega bo`lishning ob’ektiv usullaridan biri - eksperiment metodidir. U murakkab xarakterdagi psixik xodisalarni o`rganish uchun qo`llaniladi. Bu metodning afzalligi shundaki, tadqiqotchi bu metod yordamida o`rganayotgan psixik xodisani o`zi istagan vaqtda vujudga keltiradi va uni maxsus asboblar yordamida alohida xonada o`rganadi. Kuzatishdan farqi, eksperiment o`tkazuvchi sinalayotgan faoliyatga faol aralashuvi, sun’iy vaziyat paydo qilinishi mumkin. Bu metod inson psixikasini chuqur, aniq tadqiq qilinganda eng muhimi hisoblanadi. Eksperiment metodi yordamida sun’iy tushunchalarning shakllanishi, favqulodda holatdan chiqish, muammoli vaziyatni hal qilingan jarayonlari, shaxsning his-tuyg`ulari, xarakteri va tipologik xususiyatlari o`rganiladi. Inson psixikasining nozik ichki bog`lanishlari, munosabatlari, qonuniyatlari, qonunlari, xossalari, murakkab mexanizmlari tekshiriladi.
Eksperiment metodining ikkita asosiy turi farqlanadi: tabiiy eksperiment va laboratoriya eksperimenti. Tabiiy eksperiment pedagogik-psixologik masalalarni hal qilinganda qo`llaniladi. (Sinfda sun’iy, odatdagidan boshqacha vaziyat va muhit yaratib kuzatish). Bu metodning ilmiy asoslarini 1910 yilda Aleksey Fedorovich Lazurskiy (1874-1917) ishlab chiqqan. Tabiiy sharoitda inson psixikasini o`rganishda sinaluvchilarning o`zlari bexabar bo`lishi, kundalik mehnat tarzi doirasida amalga oshirilishi, mumkin.
Laboratoriya (klinika) metodi ko`pincha individual (goxo guruhiy) shaklda sinaluvchilardan yashirmay, maxsus psixologik asbob-uskunalar, yo`l-yo`riqlar, tavsiyalar, ko`rsatma va ilovalardan foydalanib olib boriladi. Inson psixikasidagi o`zgarishlarni aniqlaydigan detektorlar, elektron va radio o`lchagichlar, sekundomer, refleksometr, anomaloskop, taxistaskop, audometr, esteziometr, elektrotiogramma, elektroense-falogramma kabilardan ham foydalaniladi. Laboratoriya eksperimentining xarakterli belgisi faqat uning laboratoriya sharoitida maxsus psixologik asboblar yordamida o`tkazishlarida va sinaluvchining hatti - harakatlari yo`l-yo`riqqa binoan sodir bo`lishi bilangina emas, balki sinalayotganligini biladigan sinaluvchi (garchi odatda, sinalayotgan kishi eksperimentning mohiyati nimadan iboratligini, konkret nimani va nima maqsadda tadqiq qilinganayotganligini bilmasa ham) kishining munosabati bilan ham belgilanadi. Laboratoriya eksperimenti yordamida diqqatning xossalarini, idrok, xotira va boshqalarning o`ziga xos xususiyatlarini tadqiq qilingan mumkin.




Biografiya (tarjimai hol) metodi inson psixikasidagi ayrim o`zgarishlarni to`liqroq o`rganish maqsadida qo`llaniladi. Bunda avtobiografik ma’lumotlar, xarakteristikalar, xatlar (boshqa shaxs bilan yozishmalar), esdaliklar, kundaliklar, badiiy asardagi tavsiflar, baholar, magnitofon yozuvlari, fotolavhalar, hujjatli filmlar, taqrizlar o`rganilayotgan shaxsni to`laroq tasavvur etishga xizmat qiladi. Biografik ma’lumotlar odamlarning o`zini o`zi tarbiyalash, nazorat qilingan, idora etish, o`zining uslubini yaratish, kamolot cho`qqisiga erishish jarayonida namuna vazifasini o`taydi.
Biografik ma’lumotlarda shaxsning havasi-qiziqishi, qobiliyati, orzu – o`ylari, uning shaxs sifatida shakllanishidagi yetakchi faktorlar bayon qilingan bo`ladiki, bular uning shaxsiyati va individuallligini bilishga imkon beradi.




Anketa metodi. Shaxsga xos bo`lgan individual sifatlar-qiziqish, qobiliyat, talant. Xarakter kabilar anketa yordamida ham o`rganiladi. Bunda o`rganuvchi o`rganilishi lozim bo`lgan individual sifatga oid bir qancha savollar tuzadi. Bu o`rganiluvchiga yetkaziladi va uning bu savollarga javob qaytarish muddatini belgilaydi. O`rganiluvchining belgilangan muddatda qaytargan javoblarini tahlil qilib, ma’lum xulosalarga keladi. Anketa metodining afzalligi shundaki, u individual va guruhda o`tkazilishi mumkin. Anketa odatda uch xil tuziladi. Birinchi xili anglashilgan motivlarni aniqlashga mo`ljallangan savollardan tuziladi. Ikkinchi xilida har bir savolning bir nechtadan tayyor javoblari beriladi. Uchinchi xili anketada sinaluvchiga yozilgan to`g`ri javoblarni ballar bilan baholash tavsiya etiladi.


Test. Test-inglizcha so`z bo`lib, sinash, tekshirish demakdir. Shaxsning aqliy o`sishini, qobiliyatini, irodaviy sifatlari va boshqa psixik xususiyatlarini tekshirishda qo`llanadigan qisqa standart masala-topshiriq, misol, masala, jumboqlar, boshqotirmalar ham test deb atalishi mumkin. Test ayniqsa odamning qanday kasbni egallashi mumkinligini, kasbga yaroqliligi yoki yaroqsizligini, iste’dodli yoki iste’dodli emasligini - aqli zaifligini aniqlashda, kishilarni saralashda keng qo`llaniladi.
Hozirgi vaqtda bolalarni maktabga olishda, kasb-hunarga yaroqliligini aniqlashda, ishga qabul qilinganda va boshqalarda test sinovlari keng qo`llanilmoqda.
Hozirgi davrda nodir testlar qatoriga psixologlar Rorshax, Rozensveyg, Kettel. Vartegg, Veksler, Meyli, Ayzenk, Agastazi, Raven va boshqalar ijodining namunalarini kiritish mumkin.
Eng ko`p tarqalgan testlar qatoriga yutuqqa erishish harakatlari, intellekt testlari, shaxs testlari (psixodiagnostika), shaxs «loyihasi» (proyektiv) testlari kiradi.



Sotsiometriya metodi. Bu metod kichik guruh a’zolari o`rtasidagi bevosita emotsional munosabatlarni o`rganish va ularning darajasini o`lchashda qo`llaniladi. Unga amerikalik sotsiolog Djon Moreno asos solgan. Mazkur metod yordamida muayyan guruhdagi har bir a’zoning o`zaro munosabatini aniqlash uchun uning qaysi faoliyatlarda kim bilan birga qatnashishi so`raladi. Olingan ma’lumotlar matritsa, grafik, sxema, jadval shaklida ifodalanadi.Odatda sinaluvchilardan quyidagicha savollarga javob berish talab qilinadi: «Sen sayohatga kim bilan birga borishni xohlaysan?», «Imtihonga kim bilan birga tayyorlanishni istaysan?, «Kim bilan qo`shni bo`lib yashashni yoqtirasan?», «Partada kim bilan yonma-yon o`tirishni istar eding?» va hokazo. Har bir savol sotsiometrik mezon (o`lchov) vazifasini bajaradi va turmush voqeligidan olingan. Sinaluvchi har bir savolning uchta javobidan bittasini «eng maqbul» deb tanlashi lozim.
Sotsiometrik usul bilan shaxslararo munosabatning darajasi va ko`lami aniqlanadi Ko`rsatkichlarga qarab guruhdagi munosabatlar ularning o`ziga xosligi psixologik mexanizmlari haqida xulosa chiqariladi. Shu bilan birga nazariy ahamiyatga molik g`oyalar olg`a suriladi, amaliy ko`rsatmalar beriladi, tavsiyalar bildiriladi.

Har bir shaxs faoliyatining mahsuli unga xos bo`lgan psixik odatlarni va individual sifatlarni aniqlashga yordam beradi. Faoliyat samaradorligini o`rganish yordamida shaxsning fikr ko`lami, irodaviy sifatlari, qobiliyati, iste’dodi, ko`nikmalari, malaka va odatlari kabilarni bilish mumkin. M: o`quvchining plastilindan yasalgan turli buyumlari, chizgan rasmlari, yasagan turli modellari undagi qiziqish, qobiliyat, tasavvur va tafakkurni bilish uchun xizmat qiladi.

Demak, odamning individual sifatlari ham, psixologik holatlari ham uning mehnati mahsulida aks etadi.
Psixologik tadqiqiqotlarda yuqorida sanab o`tgan usullarimizdan kuzatish, anketa, ekspriment, faoliyat mahsulini tahlil qilingan, test, sotsiometriya eng ko`p qo`llaniladigan metodlar hisoblanadi. Bu metodlar o`z oldiga qo`ygan maqsadlariga qarab turlicha, turli vaziyatda, turli vositalarni qo`llab, jumladan turli savollarni o`z oldiga qo`yib o`tkazilishi mumkin.
Hozirgi zamon psixologiyasida qo`llanilib kelayotgan konkret psixologik metodikalar haddan tashqari ko`pdir. Qaysi metod qo`llanilishidan qat’iy nazar barcha tadqiqot to`rt bosqichda olib boriladi: