O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. U. Raxmonov

Forma koeffitsiyenti
yuklamaning effektiv (o‘rtacha kvadrat) 
qiymatini uning o‘rtacha qiymatiga nisbati bilan aniqlanadi. Bu ko‘rsatgich 
ayrim iste’molchi yoki guruh iste’molchilari uchun ma’lum vaqt oralig‘ida 
topiladi: 
.
'
.
.
'
.
rt
o
kv
rt
o
a
f
p
p
k

; 
.
'
.
.
'
.
rt
o
kv
rt
o
A
F
P
P
K

.
'
.
.
'
.
rt
o
kv
rt
o
r
f
q
q
k

; 
.
'
.
.
'
.
rt
o
kv
rt
o
R
F
Q
Q
K


---

42 
Forma koeffitsienti yuklama grafigining vaqt bo‘yicha notekisligini 
ko‘rsatadi. Uning eng kichik qiymati, vaqt bo‘yicha o‘zgarmaydigan 
yuklamada, birga teng bo‘ladi. O‘rtacha kvadrat yuklama quyidagi ifoda 
orqali aniqlanadi: 
3.7-rasm. Yuklama grafigining vaqt bo‘yicha notekisligi. 
n
P
Т
t
P
P
n
i
n
i
i
kv
rt
o





1
2
1
2
.
.
'
n
Q
Т
t
Q
Q
n
i
n
i
i
kv
rt
o





1
2
1
2
.
.
'
Bu yerda, 
i
t
Т
n

- yuklama grafigining T vaqt oralig‘idagi teng 
intervalli bo‘laklar soni. Forma koeffitsiyenti K
f.a
ning miqdori ishlab 
chiqarish jarayoni maromida bo‘lgan korxonalarda 1,05 dan 1,15 oralig‘ida 
bo‘ladi. 
Yuklanish koeffitsiyenti
deb, ma’lum vaqt davomida iste’molchining 
haqiqiy o‘rtacha quvvatini uning nominal quvvatiga nisbatini aytiladi. 
nom
rt
o
a
yuk
P
P
K
.
'
.

Iste’molchining o‘rtacha haqiqiy yuklamasi 
P
o‘rt.x
deganda, uning faqat 
ulangan vaqtga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yuklama tushuniladi. Rasmda 
ko‘rsatilgan grafikda ulanish vaqti: t
u
=t
1
+t
2 
+.........+t
10
, bo‘lib, 
)
(
10
2
1
10
10
2
2
1
1
.
t
t
t
т
t
т
t
т
t
т
K
’
a
yuk














Yuklanish koeffitsienti iste’molchining ulangan vaqtdagi ishlatilish 
(foydalanish) darajasini ko‘rsatadi. 

---

43 
Talab koeffitsiyenti
iste’molchilar guruhiga tegishli bo‘lib, u hisobiy 
yuklamani iste’molchilarning nominal qiymatiga nisbati orqali aniqlanadi: 
nom
x
a
T
P
P
K

.
Ishlatilish va maksimum koeffitsiyentlarining ifodalarini hisobga olsak: 
a
M
a
ish
rt
o
x
nom
rt
o
a
Т
K
K
P
P
P
P
K
.
.
.
'
.
'
.




shuningdek, 
r
М
r
ish
r
Т
K
K
K
.
.
.


Talab koeffitsiyentlarining qiymatlari sanoat korxonalaridagi har xil 
iste’molchilar guruhlari uchun ekspluatatsiya sharoitida tajriba asosida 
ushbu ifoda orqali aniqlanadi:
nom
q
a
Т
P
P
K

.
Bu yerda, 
P
q
- iste’molchilar guruhining qabul qilgan aktiv quvvati. 
Talab koeffitsiyentining har xil iste’molchilar guruhi va korxonalar uchun 
qiymatlari ma’lumotnomalarda keltirilgan.
O‘rtacha yuklamalar 
Korxonalarning hisobiy yuklamalarini aniqlashda va
 
elektr ta’minoti 
tizimidagi energiya sarfini, nobudgarchiligini hisoblashda o‘rtacha 
yuklamasi hisobiy yuklamaning eng kichik qiymati to‘g‘risida ma’lumot 
beradi. Umumiy holda ma’lum oraliqdagi o‘rtacha quvvat quyidagicha 
ifodalanadi: 


t
rt
o
pdt
t
p
0
.
'
1


t
rt
o
qdt
t
q
0
.
'
1
Eksluatatsiya sharoitida guruh iste’molchilarining o‘rtacha quvvatlari 

---

44 
aktiv va reaktiv energiya hisoblagichlarining ko‘rsatgichlari asosida ushbu 
munosabatlar orqali topiladi: 
s
a
rt
o
t
Э
P

.
'
; 
s
r
rt
o
t
Э
Q

.
'
;
2
.
'
2
.
'
.
'
rt
o
rt
o
rt
o
Q
P
S


Bu yerda, 
Э
a
, Э
r
- aktiv va reaktiv elektr energiyalarining ko‘rilayotgan 
t
s
 
vaqt oralig‘idagi sarfi. 
Korxonaning elektr ta’minotini loyihalash bosqichida guruh 
iste’molchilarining eng katta yuklamali smenasidagi o‘rtacha quvvatini 
quyidagicha aniqlash mumkin: 
P
o’rt.
=K
ish.a
·P
nom
 
Bu yerda, 
P
nom
- iste’molchilarning nominal quvvatlarini yig‘indisi 
bo‘lib, takroriy qisqa muddatli rejimda ishlovchi iste’molchilarni 
UD=100% rejimga keltirish kerak; 
K
ish.a
- guruh iste’molchilariga tegishli 
bo‘lgan ishlatilishi koeffitsiyenti. 
Eng yuklangan smenaga reaktiv quvvatning o‘rtacha qiymatini guruh 
iste’molchilari uchun shunday topiladi: 
Q
o‘rt.
=K
ish.r 
·Q
nom

yoki
Q
o‘rt.
=P
o‘rt.
·tg

 
Bu yerda, 
tg

ni qiymatini topishda ma’lumotnomalarda har xil guruh 
iste’molchilarga uchun berilgan quvvat koeffitsientidan foydalaniladi. Sex 
yoki korxonaning yillik o‘rtacha quvvati ushbu munosabatdan aniqlanadi: 
y
y
a
rt
o
Т
Э
P
.
.
'

; 
y
y
r
rt
o
Т
Э
Q
.
.
'

Ifodadagi Э
a.y
- yillik iste’mol qilingan aktiv energiya miqdori 
(kVt*soat); 
Э
r.y
- yillik iste’mol kilingan reaktiv energiya miqdori (kVAr*soat); 
T
y
- korxonaning yillik ish vaqti(soat). 
Faza 
bo‘yicha 
oldinda 
boruvchi 
toklar 
hosil 
qiluvchi 
iste’molchilarning(sinxron mashinalar, statik kondensatorlar) reaktiv 

---

45 
quvvatlari manfiy ifoda bilan qabul qilinadi. 
O‘rta kvadratik yuklamalar 
Vaqtni har qanday oralig‘ida (interval) o‘rta kvadratik yuklama 
quyidagicha aniqlanadi. 


T
kv
rt
o
dt
t
P
T
P
0
2
.
.
'
)
(
1
; 


T
kv
rt
o
dt
t
Q
T
Q
0
2
.
.
'
)
(
1
; 


T
kv
rt
o
dt
t
I
T
I
0
2
.
.
'
)
(
1
Bu yerda, 
T
- vaqtni ko‘rilayotgan davri;
Q
o’rt.kv
.
– elektr energiya 
tarmoqlarida quvvat koeffitsiyenti(
cos

) oshganda, quvvat isrofi 
kamayishini baholash uchun zarur bo‘lgan kattalik.
 
Maksimal yuklama
P
m
- vaqtning ma’lum oralig‘idagi o‘rtacha quvvatning eng katta 
qiymati. 
Maksimal yuklanish - vaqtni u yoki bu davrida, ma’lum bir 
kutilayotgan tezlikda hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. 
Davomiyligi bo‘yicha ikki xil maksimal yuklanish turi mavjud: 
1. Elektr ta’minlash tarmoqlarida sistema elementlarini qizishi va 
maksimal quvvat isrofi bo‘yicha tanlashda, vaqt davomiyligi bo‘yicha 
turlicha (10, 15, 30, 60, 120 min) uzoq maksimal yuklanishlar. 
2. Tarmoqlardagi kuchlanish tebranishlarini tekshirish uchun, kontaktli 
tarmoqlardagi kuchlanish yo‘qolishini aniqlash uchun, tarmoqlarni el. 
dvigatellarni o‘z-o‘zidan ishga tushish shartlari asosida tekshirish uchun, 
saqlagichlarning eruvchan qismlarini tanlash uchun, maksimal tokli rele 
himoyasini ishga tushish tokini hisoblash uchun, davomiyligi 1
÷
2 sek. 
bo‘lgan qisqa muddatli maksimal yuklanishlar kerak bo‘ladi.
Nazorat savollari: 
1.
Yuklama grafigi qanday amaliy masalalarni yechishga yordam 
beradi? 

---

46 
2.
Sanoat korxonalarida asosan nechta yuklamalar grafiklari 
mavjud? 
3.
Davomiylik bo‘yicha yillik grafik nimani ko‘rsatadi? 
4.
Yuklamalar grafiklarini tavsiflovchiko‘rsatgichlarni aytib bering? 
5.
Elektr yuklamalarining grafiklari tavsiflovchi nima uchun kerak? 
6.
Forma va talab koeffitsientlarni qanday aniqlanadi? 
7.
O‘rtacha va o‘rta kvadratik yuklamalarni mazmuni nima? 
8.
Maksimal yuklama davomiyligi bo‘yicha necha guruhlarga 
bo‘linadi?