O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. U. Raxmonov

7.2. Bosh pasaytiruvchi podstansiya. Shartli elektr yuklamalar 
markazi. 
Qurilgan kartogramma asosida korxona yuklamalarning shartli 
markazi(YUSHM) aniqlanadi. Sex yuklamalari yuzasi uning yuzasi 
bo‘yicha tekis taqsimlangan deb faraz qilinsa, YUSHM sex geometrik 
shaklining markazida deb qabul qilinadi. Korxonaning YUSHM aniqlashda 
quyidagi formuladan foydalaniladi: 
х
P x
P
i i
i
n
i
i
n
0
1
1





;
y
P y
P
i i
i
n
i
i
n
0
1
1





;

---

100 
7.2-rasm. Korxona yuklamalarning shartli markazini aniqlash. 
Bu yerda, P
i
; X
i
; Y
i
– 
i
-sexning hisobiy aktiv quvvati va uning 
geometrik markazining koordinatlari. 
Agar korxona ko‘p etajli binoga joylashgan bo‘lsa, uchinchi 
koordinatani ham hisobga olish kerak. Bu yerda sex yuklamalarining 
markazida korxona YUSHM gacha bo‘lgan masofa; h - binoning 
balandligi. Korxonaning YUSHM koordinatlari aniqlashda sexlarning 
yuklamalari va ularning ishlash vaqtlarini nazarda tutib ushbu formulardan 
foydalanish mumkin: 
;
1
1
0





n
i
i
i
i
n
i
i
i
Т
P
Т
x
P
x
;
1
1
0





n
i
i
i
i
n
i
i
i
T
P
T
y
P
y
Bu yerda, T
i
- 
i
- sexning ishlash vaqti.
Korxona YUSHM ni aniqlashning tanishilgan usuli o‘zining 
а 
b 

---

101 
soddaligi va oson tassavvur qilina olishi bilan ajralib turadi.
7.3-rasm. a) Taqsimlash qurilmasining bino ichkarisida joylashishi, b) 
Taqsimlash qurilmasining bino tashqarisida joylashishi. 
Tanishilgan usulda YUSHM korxona hududidagi qo‘zg‘almas bir 
nuqta deb qaraladi. Bu esa haqiqatdan uzoq bo‘lib, yuklamalar grafigi 
o‘zgaruvchan bo‘lganligi uchun yuklamalar markazi korxona hududi
bo‘yicha kun davomida o‘zgarib turadi. Bundan tashqari, sexlar 
smenalarini o‘zgarishi, korxonaning rivojlanishi, qo‘shimcha obyektlarni 
qurilishi elektr yuklamalar markazini o‘zgarishiga olib keladi. Kun 
davomida yuklamalar markazi qandaydir murakkab shaklni chizadi. 
Maxsus izlanishlarning ko‘rsatishicha bu shakl ellipsdan iborat bo‘ladi[1]. 
Agar har xil sabablarga(texnologik, arxitekturaviy, ekologik va h.k.) 
binoan, BPP ni korxonaning YUSHM ga o‘rnatish iloji bo‘lmasa, uni 
tashqi elektr manbasi tomoniga siljitish tasviya etiladi. 
Agar elektr energiyasi sistemadan markaziy tarqatish punkti(MTP) 
orqali korxona sexlarini uzatiladigan bo‘lsa, uni o‘rnatilish joyini 
aniqlashda YUSHM aniqlash shart emas. MTP o‘rnini tanlanganda elektr 
energiyasini teskari tomoniga uzatilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Bunday 
talab bajarilganda o‘tkazgich materiallari tejaladi va elektr energiyasini 
nobudgarchiligi kamayadi. 
MTP o‘rnini to‘g‘ri(a) va noto‘g‘ri(b) joylanishlari ko‘rsatilgan. 
Rasmda birinchi sex podstansiyalariga kelayotgan energiyaning yo‘nalishi 
tashqi manba tomoniga teskari yo‘nalgan. Sexlarning transformator 
podstansiyalarini iloji boricha iste’molchilar guruhiga yaqin joylashtirish 
zarur. Bundan tashqari, podstansiyaning o‘rnini tanlanganda ishlab 
chiqarish binosining shaklini, texnologik qurilmalarini joylanishini, 
sovitish sharoitlarini, yongindan xafsizligini va ishlatiladigan elektr 
jihozlarining turlarini hisobga olish kerak bo‘ladi. Ko‘p hollarda 

---

102 
podstansiyalar sex ichida, sex binosiga ichki yoki tashqi tomonidan 
biriktirilgan tarzda quriladi. Sanoat korxonalari elektr ta’minotida 
komplekt transformator podstansiyalari(KTP) keng ishlatiladi. Bunday 
KTP lar zavodlardan to‘la yig‘ilgan holda keltiriladi. Ular 
transformatorlardan, komplekt taqsimlash qurilmalaridan(KTQ) tuzilgan 
bo‘lib, manzilga yetkazish oson, kam joyni egallaydi, montaj ishlarini 
tezkorlik bilan bajarish mumkin.