O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. Atadjanov, D. A. Sаliеvа xulqi og’ishgan bolalar psixologiyasi
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kаtаrsis
– emоtsiоnаl bo’shаnish. Kаtаrsis pоzitsiyasidаn аgrеssiya quyidаgi tа`rifgа egа bo’lаdi: individuum аgrеssiv enеrgiyani yoki аgrеssiv hаrаkаt vоsitаsidа yoki tаsаvvurdаgi аgrеssiyani o’ylаb ko’rish оrqаli tаshqаrigа chiqаrib yubоrgаndа аgrеssiv qo’zg’аlish susаyadi. Аlpfrеd Hichkоkning quyidаgi so’zlаri tеlеvidеniе fоydаsigа аytilgаn: «Tеlеvidеniyеning eng muhim хizmаtlаridаn biri shundаki, u qоtilni uygа, оdаtdа o’zi tug’ilib o’sаdigаn shаrоitgа qаytаrdi. Qоtillik tеlеko’rsаtuv sifаtidа yaхshi tеrаpiya bo’lishi mumkin. U qаrаmа-qаrshiliklаrni bаrtаrаf qilishgа yordаm bеrаdi». Tеlеvidеniеning хulqqа tа`siri. Qаmоqхоnаdа sаqlаnаyotgаn 208 tа mахbuslаr ishtirоk etgаn so’rоvdа hаr 10 kishidаn 9 tаsi jinоyatlаr hаqidаgi tеlеdаsturlаr yangi jinоiy usullаrgа o’rgаtаdi dеb tаsdiqlаshgаn. Hаr 10 tаdаn 4 tаsi esа qаchоnlаrdir tеlеvizоrlаrdа ko’rgаn jinоyatlаrni tаkrоrlаb ko’rishgаnini аytishgаn. Tеlеvidеniеning jinоyatchilikkа tа`sirini o’rgаnish uchun оdаtdа kоrrеlyatsiоn vа ekspеrimеntаl mеtоdlаrdаn fоydаlаnilаdi, o’quvchilаr psiхоlоgiyasini o’rgаnish bo’yichа o’tkаzilgаn tаdqiqоtlаr hаqiqаtаn hаm tеlеko’rsаtuvlаr аgrеssivlik dаrаjаsining оrtishigа ijоbiy tа`sir qilishini ko’rsаtаdi. Lеkin bu yеrdа tеskаri аlоqа hаqidа hаm o’ylаb ko’rish kеrаk. Ehtimоl аgrеssiv хulqli bоlаlаr zo’rаvоnlik sаhnаlаrini ko’rishni yoqtirishаr. Bu qаrаmа-qаrshi izоhni ikki хil yo’l bilаn tеkshirish mumkin. Tаdqiqоtchilаr “yashirin uchinchi оmil” tа`sirini аyrim “shubhаli” оmillаrni stаtistik yo’l bilаn bаrtаrаf qilish оrqаli o’rgаnаdilаr. Ingliz оlimi Uilpyam Bеlpsоn 1565 tа Lоndоnlik o’g’il bоlаlаrni tеkshirib, ulаrdаn zo’rаvоnlik sаhnаlаri bоr rеаl ko’rsаtuvlаrni tоmоshа qilgаnlаri kеyingi оlti оydа ko’prоq qоidа buzishlаrni sоdir qilgаnliklаrini аniqlаgаn. Bеlrsоn shuningdеk, uchinchi оmil, mаsаlаn оilаdаgi bоlаlаr sоni tа`sirini hаm o’rgаngаn. Zo’rаvоnlik sаhnаlаri mаvjud ko’rsаtuvlаrni tоmоshа qilishgа ishqibоzlik mаzmunidа “mukkаsidаn kеtgаn” vа “tаltаygаn” bоlаlаrni оilаdаgi bоlаlаr sоnini hisоbgа оlgаn hоldа o’rgаnish hаm, ko’rsаtuvni ko’p tоmоshа qilgаnlаr bilаn оz tоmоshа qilgаnlаr o’rtаsidаgi fаrq sаqlаnib qоlishini ko’rsаtdi. Bundаn Bеlpsоn “mukkаsidаn kеtgаnlаr” хulqidаgi оg’ishlаr tеlеko’rsаtuvlаr tufаyli vujudgа kеlаdi dеgаn хulоsаni chiqаrgаn. 108 Lеоnаrd Irоn vа Rоuell Хyusmаnlаr 835 tа 8 yoshli bоlаlаrdа zo’rаvоnlik sаhnаlаrini dоimiy ko’rish hаttоki o’z-o’zidаn ko’rinib turuvchi uchinchi оmillаrni stаtistik yo’l bilаn bаrtаrаf qilingаndа hаm ulаrdа аgrеssivlik bilаn ijоbiy kоrrеlyatsiya qilinishini аniqlаgаnlаr. Ulаr bu bоlаlаrni 19 yoshlаridа qаytа tеkshirgаnlаridа 8 yoshdа jаngаri fil`mlаrni ko’rish 19 yoshdа аgrеssivlikkа sаbаb bo’lishini аniqlаgаnlаr, lеkin 8 yoshdа bоlаdаgi аgrеssivlik 19 yoshdа jаngаri filpmlаrgа mukkаsidаn kеtishgа sаbаb bo’lmаgаn. Bu shuni аnglаtаdiki, аgrеssivlik jаngаri filpmlаrgа ishqibоzlikkа emаs, аksinchа jаngаri fil`mlаr аgrеssiv mоyillikkа sаbаb bo’lаdi . Chikаgоdа 758 tа vа Finlyandiyadа 210 tа o’smirlаr o’rtаsidа o’tkаzilgаn tаdqiqоtlаr shuni ko’rsаtdiki, bоlаligidа jаngаri fil’mlаrni ko’p tоmоshа qilgаnlаrdа 30 yoshidа jiddiy jinоyatlаrni sоdir qilish ehtimоli ko’prоq bo’lаdi. Kаnаdа vа АQSHdа 1957 vа 1974 yillаr оrаlig’idа tеlеvidеniyеning kеng tаrqаlishi bilаn qоtilliklаr sоni ikki bаrоbаr оrtgаn. Ommaviy axborot vositalari (OAV) ning shaxs tajovuzkor axloqiga ta'sirini bir muncha munozarali masalalardan biri deb hisoblash mumkin. OAVning salbiy ta'siri tarafdorlari odamlar o`zlarini tajovuzkor tutishga, avvalo, boshqalarning tajovuzini kuzatib o`rganadilar degan dalildan kelib chiqadilar. M.Xyusmann tadqiqotchilar guruhi bilan televizion ko`rsatuvlarni ko`rish va tajovuzkorlik o`rtasidagi korrelyatsiyani 20 yil davomida kuzatdilar. Ular aniqladilarki, 30 yoshda sodir etilgan jinoyatlarning og’irligi 8 yoshda afzal ko`riladigan teleko`rsatuvlarga mos tushadi. Televideniya vositasida tajovuzkor axloqning shakllanish mexanizmi quyidagi obrazda ko`rinishi mumkin: teleko`rsatuvlarga o`ta qiziqish tajovuzkor fantaziyalar personaj bilan o`zini o`xshatish muammoni hal qilish va odamlarga ta'sir ko`rsatishning tajovuzkor usulini o`zlashtirish, tajovuzkor harakatlarni takrorlash shaxslararo munosabatlarda muammoni yechish uchun tajovuzdan foydalanish, madad olish, tajovuzkor odatlar rivojlanmagan ijtimoiy va o`quv malakalari frustratsion teleko`rsatuvlarni o`ta ko`p tomosha qilish va h.k. Kuzatish orqali tajovuzkor axloqning shakllanishi bir necha shartlarni bajargandagina namoyon bo’lishi mumkin. Birinchidan, ko`rilganlar real ko`rinishi va odamni chulg’ab olishi zarur. 109 Ikkinchidan, ko`rilganlar aynan tajovuz sifatida anglanmog’i kerak. Uchinchidan, tajovuz qachonki tomoshabin o`zini tajovuzkor bilan o`xshatsa, tajovuzning potentsial ob'ekti esa aniq shaxs uchun fil`mdagi tajovuz qurboni bilan assotsiatsiyalansagina tajovuz taqlid qilib o`rganiladi. O`rganishning keyingi printsipial sharti tajovuz natijasida qahramonning tomoshabin uchun ahamiyatli bo`lgan lazzat olishi yoki maqsadga erishishi hisoblanadi. Umuman olganda, tajovuzkor sahnalarni ko`rish, chamasi, ko`pchilik katta odamlarga ko`zda tutilgan to`g’ridan - to`g’ri salbiy ta'sir ko`rsatmaydi, chunki qabul qilishning o`zi ichki va tashqi sharoitlar yig’indisini belgilaydi. Zo`ravonlik sahnalariga odamlarning reaktsiyasi turli-tuman bo`lishi mumkin: jirkanish, yoqimsiz, virtualizatsiya (tasvirlangan hodisani noreal sifatda qabul qilish), faqat ba'zi holatlarda qoyil qolish yoki taqlidga intilish. Shunga qaramay, OAV ning bolalar va o`smirlar rivojlanishiga salbiy ta'sir ko`rsatishi haqqoniy xavfni tug’diradi va maxsus o`rganishni talab qiladi. Shaxs axloqiga ommaviy axborot vositalarining ta'siri to`la tushunarsiz bo`lib qolgan bir paytda oiladagi tajovuzkor axloqning shakllanishida asosiy ijtimoiy manba bo`lib qolayotgan hozirgi vaqtda tan olinmoqda. Yaxshi ma'lumki, tajovuz nafaqat dushmanlarga notanish odamlar yoki raqiblarga nisbatan namoyon bo`ladi. Psixologik yoki jismoniy zo`rlik ko`pgina oilalar uchun mutlaqo kam uchraydigan hodisa emas. Oilada tajovuz ko`rinishlarining shakli turli-tumandir. Bu to`g’ri dan- to`g’ri jismoniy yoki jinsiy zo`rlik, sovuqqonlik, taxqir, salbiy baho, shaxsga bosim, bolani hissiy qabul qilmaslik bo`lishi mumkin. Oila a'zolari o`zlari tajovuzkor axloqni namoyon qilishlari yoki bolaning istalmagan harakatiga madad berishlari mumkin, masalan, mushtlashishda uning g’alabasidan g’ururlanishni ifodalanishi ham bo’lishi mumkin. Psixologiyada tajovuz tushunchasi ostida o`ziga boshqalarni bo`ysundirish yoxud ular ustidan ustunlik qilish masqadida real axloq yoki fantaziyalashda ko`rinuvchi tendensiya (intilish) tushuniladi. Ushbu tendensiya universal xarakterga ega, “tajovuz” atamasining o`zi esa umuman olganda neytral ma'noga ega. Tajovuz mohiyati bo`yicha ijobiy, hayotiy qiziqishlar va yashashga xizmat qiluvchi 110 bo`lganiday, o`z-o`zidan tajovuzkor maylni qondirishga mo`ljal olgan salbiy bo`lishi ham mumkin. Tajovuz psixik reallik sifatida aniq tavsifnomaga ega: yo`nalganlik, ko`rinish shakllari, jadallik. Tajovuzning maqsadi jabrlanuvchiga shaxsan azob (zarar) yetkazish (dushmanlik tajovuzi) bo`lishi ham mumkin, yana tajovuzdan boshqa maqsadlarga (instrumental tajovuz) erishish usuli sifatida foydalanish ham mumkin. Tajovuz tashqi ob'ektlar (odamlar yoki predmetlar) yoki o`zi (tana yoki shaxs) ga yo`naltirilgan bo`ladi. Boshqa odamlarga yo`naltirilgan tajovuz jamiyat uchun alohida xavfni aks ettiradi. A. Bandura va R. Uolter uni asotsial tajovuz deb ataydilar va natijada boshqa shaxs yoki mulkka zarar keltiruvchi, shu bilan birgalikda, bu aktlar qonun bo`yicha jazolanmasligi mumkin bo`lgan ijtimoiy- destruktiv xarakterdagi harakatlar bilan bog’laydilar. Tajovuz turli-tuman shakllarni oladi – yaqqol yoki latent. “Tajovuz” atamasini odatda, barbod etuvchi niyat ishorasi uchun qo`llanilishiga qaramay, uni anchagina ijobiy ko`rinishlar, masalan, izzat talab nafsoniyat bilan tug’iluvchi faollikka ham keng tatbiq etadilar. Shunga o`xshash harakatlar dushman bo`lmagan motivatsiyada tug’ilganini ta'kidlash uchun o`z-o`zini tasdiqlash sifatida ayon bo`ldi. Ular raqobat, yutuqlarga erishi, istehzo, sport musobaqalari va boshqa shakllarda namoyon bo`ladi. Tajovuzning bir muncha odatiy ko`rinishlari janjalkashlik, achchiq so`z, bosim, majburlay, salbiy baholash, tahdid yoki jismoniy kuch ishlatish hisoblanadi. Tajovuzning yashirin shakllari aloqadan ketish, kimgadir zarar yetkazish maqsadida harakatsizlik, o`ziga talofat yetkazish va o`z-o`zini o`ldirishda ifodalanadi. Tajovuzning ichki reprezentatsiyasida g’oyalar, fantaziya va affektlar bo`lishi mumkin. Masalan, odam kimningdir ustidan zo`ravonlik g’oyasini olib yurishi mumkin, o`z fantaziyasida xafa qilgan odamni jazosini berishi mumkin yoki kuchli affektni his qilishi mumkin. Tajovuzkor mayl achchiqlanish, hasad, jirkanish, g’azab, chidab bo`lmaslik, jazava, qahr, quturish va nafrat kabi (jadallik va chuqurlashishning kuchayishi tartibida) turli tajovuzkor affektlar orqali ko`rinishi mumkin. Tajovuzkor 111 affektlarning jadalligi ularning psixologik funktsiyalari bilan korrelyatsiya qilinadi. Tajovuz individ uchun avtonomiyani himoya qilish, xavf yoki azob manbaini bartaraf etish, ehtiyojlarni qondirish yo`lidagi to`siqlarni olib tashlash, ichki nizoni hal qilish, o`z-o`zini baholashni ko`tarish kabi shunday muhim vazifalarni bajarishi mumkin. Bunda tajovuz uning egasi tomonidan qisman yoki to`liq anglanmasligi mumkin. Bir muncha jadal va murakkab tajovuz affektlaridan biri bo`lib, shubhasiz, undan nafrat chiqadi. Nafrat bilan yo`g’rilgan insonning muhim maqsadi tajovuz ob'ektini yo`q qilish hisoblanadi. (Shaksiz, nafrat jiddiy xavfni bartaraf etishga yo`naltirilgan qahrining me`yoriy reaktsiyasi bo`lishi ham mumkin.) Ma'lum bir sharoitlarda nafrat va o`ch olish istagi noteng ravishda kuchayib ketishi mumkin. Agar ular turg’un xarakterologik ko`rsatma bo`lsa, xarakterning psixopatologik darajasiga erishish haqida gapirish mumkin. Psixopatologiyaning hiyla “yengil” holatlarida nafrat qat'iy axloqiy taqiqlar va shaxsiy ideallarning tajovuzkor tasdig’i shaklini oladi. Shuningdek, nafrat hukmronlikka erishish, bo`ysundirish yoki kamsitishdek qizg’in xohishda ko`zga tashlanishi mumkin. Anchagina og’ir shakllarda sadistlik odati – o`z ob'ektini bundan lazzat olish bilan azoblanishga majburlash istagida namoyon bo`ladi. Nafratni namoyish etishning oxirgi shakli yo`q qilishga (qotillik) intilish yoki hamma narsa va hammani radikal qadrsizlanishi. Nafrat o`z-o`zini o`ldirishda ifodalanishi mumkin, masalan, qachonki “Men” nafratli ob'ekt bilan identifikatsiya qilinsa va o`z-o`zini yo`q qilish uni bartaraf etishning yagona usuli bo`ladi. Nafratli ob'ekt bilan munosabat tajovuzkor shaxs uchun alohida qadriyatni aks ettiradi. Yuragining tubida u o`z nafrati ob'ektini parchalashga va bir vaqtning o`zida u bilan munosabatni saqlashga intiladi. O.Kernberg ta'kidlaydiki, nafrat, boshqa odam ustidan bo`lganiday, o`z shaxsiy “Men”ining hozirgi vaqtda dahshat soluvchi va o`tgan azoblar uchun qasosni talab qiluvchi qismi ustidan o`ch oluvchi triumf rolini o`ynayotganga o`xshaydi. Nafrat tajovuzkor maylning psixoanalitik tasavvurlarga muvofiq libido – keng ma'noda jinsiy mayl ko`rinishi kabi tabiiy bo`lgan ko`rinishlardan biri hisoblanadi. Ma'lumki, Z.Freyd keyingi nazariy ishlarida tajovuzni o`limga tug’ma 112 o`z-o`zini barbod etuvchi maylning ko`rinishi sifatida asoslashga urindi, biroq bu tasavvur keng e'tirofni olmadi. Hozirgi kunga qadar tajovuzkor mayl tug’ma (boshidan dushman-destruktiv) hisoblanadimi yoki ular hayotiy janjallar va boshqa faol intilishlar asosidagi frustratsiya (masalan, o`z-o`zini tasdiqlash) oqibatida shakllanadimi degan masala munozarali bo`lib qolmoqda. Shunday qilib, tajovuz ichki uyg’otuvchi tendensiya kabi bu shaxs dinamikasining ajralmas qismidir (me`yorda bo`lgani kabi ifodalanganlikning turli darajadagi buzilishida). Tajovuzkorlik ma'lum bir insonning bu tendensiyani aniq ichki va tashqi shakllarda namoyish etishga moyilligi individual xususiyatdir. Ushbu “Men” individual xususiyatini o`lchash anchagina murakkab, chunki tajovuzkor tendensiyani baholash usuli uning axloqiy ko`rinishlari hisoblanadi. Tajovuz va tajovuzkor axloq o`rtasidagi o`zaro aloqani aniqlashga urinib ko`ramiz. Albatta, odamning tajovuzni boshdan kechirishi har doim ham barbod etuvchi harakatlarga olib kelmaydi. Boshqa tomondan zo`ravonlik sodir etib, odam o`ta hissiy qo`zg’algan holatda bo`lgani kabi, to`la sovuqqon bo`lishi ham mumkin. Shu bilan birga, tajovuzkor insonning o`zi jabrlanuvchini yomon ko`rishi ham shart emas. Ko`pchilik odamlar o`z yaqinlariga o`zaro bog’lanib qolgan va samimiy sevadigan odamlariga ham azob beradilar. Real hayotda umuman inson axloqi uning ichki tajovuzkorligi bilan yo`llanganmi yoki u boshqa qandaydir omillarga bog’liq ekanligini aniqlash juda murakkab. Masalan, uch yoshli bola tibbiy tekshiruv davomida bir necha yoqimsiz jarayondan keyin nafaqat ko`rikdan voz kechadi, balki kattalarning harakatlariga qahr va xatto qahrini namoyon qilgan holatda qarshilik ko`rsatadi. Himoyasiz go`dakning bu axloqi tajovuzkor-dushmanlik hisoblanadimi? O`smirning kattalar tomonidan uning mustaqilligini cheklashga bo`lgan urinishlariga qarshi tajovuzkor e'tiroz bildiruvchi axloqini qanday baholash kerak? Nihoyat, katta odamlar ularning xotirjamligiga real xavfli vaziyatlarda o`zgalarining diqqatni tortuvchi tajovuzkor xolatda tutishlari me’oriy qoldiq hisoblanadi. Bunga o`xshash savollarga javoblar qo`shimcha shaxsiy va vaziyatli omillar tahliliga, masalan, odam uchun muayyan 113 vaziyatning muhimligi (shu jumladan, xavfliigi) uning o`z axloqini anglashi va o`z tuyg’ularini nazorat qilishga qobiliyati, axloqning maqsadga yo`nalganligi, unga keltirilgan zarar darajasiga bog’liq. Biz aniq shaxsning ichki tajovuzkor tendensiyasini aniqlay olmaymiz, biroq biz uning tashqi ko`rinishlari xarakteri va darajasini, ya'ni tajovuzkor axloqni baholashimiz mumkin. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, xulosa qilish mumkinki, tajovuzkor axloq turli (ifodalanganlik darajasi bo`yicha) shakllarga ega bo`lishi mumkin: 1. situativ tajovuzkor reaktsiyalar (aniq vaziyatga qisqa muddatli reaktsiyalar); 2. passiv tajovuzkor axloq (harakatsizlik yoki nimadandir voz kechish shaklida); 3. faol tajovuzkor axloq (barpo etuvchi yoki zo`ravonlik harakatlari shaklida). Mazmuniy rejada tajovuzkor axloqning yetakchi belgilari deb uning quyidagi ko`rinishlarini aytish mumkin: – odamlar ustidan ustunlikka va ulardan o`z maqsadida foydalanishga aniq ko`rinib turgan intilish; – barbod qilish tendensiyasi; – atrofdagi odamlarga zarar keltirishga yo`nalganlik; – zo`ravonlikka moyillik (og’riq yetkazish). Barcha sanab o`tilgan belgilarni umumlashtirib, shaxsning tajovuzkor axloqi ustunligining aniq ko`rinib turgan sababini ko`zda tutishi haqida gapirish mumkin. Bunda aniq ko`rinib turuvchi ijtimoiy-salbiy baholash, dastavval, “bunday murojaatni istamagan boshqa tirik mavjudotga zarar yetkazish yoki xaqoratlashni maqsad qilib qo`ygan” tajovuzkor axloqning shakliga ega. Bunday tajovuzkor- asotsial axloq, albatta, zo`ravonlik og’riq keltiruvchi verbal yoki jismoniy harakatdir. U, qoidadagiday, tajovuzkorning salbiy hissiyotlari fonida o`tadi (zlost, yarost, sadisticheskoye udovolstvie, bezrazlichie) hamda, o`z navbatida, jabrlanuvchida qo`rquv va kamsitilish salbiy kechinmalarni uyg’otadi. Bu axloq tajovuzkor sabablarni barbod qilish, bartaraf etish, foydalanish, zarar yetkazishga 114 yo`naltiriladi. Kognitiv darajada u bunday axloqning (xurofiy odatlar, miflar, e'tiqod) to`g’riligini tasdiqlovchi ko`rsatmalar bilan qo`llab-quvvatlanadi. Albatta, zo`ravonlik (jismoniy, jinsiy, hissiy) tajovuzkor axloqning eng jiddiy ko`rinish va istalmagan oqibati hisoblanadi. Insoniy zo`ravonlik hayvonlar orasidagi zo`ravonlikdan printsipial tarzda farq qiladi. U deyarli biologik maqsadga muvofiqlikdan mahrum bo’lib, u insoniy tuyg’ularni faol ekspluatatsiya qiladi, u insonning intellektida tekinxo`rlikni namoyon qiladi. Nihoyat, u quroldan foydalanishni ko`p marotaba ko`chaytiradi. Zo`ravonlik demonini jilovlash uchun har qanday jamiyat maxsus choralar qo`llashga majbur. Ulardan bir muncha samaradorlari aniq shaxsga o`zining tajovuzkor potentsialini integratsiyalash va uni ijtimoiy maqbul usullarda ifodalash imkonini beruvchi milliy an'analar va guruhli rituallar (o`yinlar, bayramlar, odatlar)ni tan olishdir. Shuningdek, jamiyatda yetarlicha miqdorda ijobiy namunalar, masalan, milliy qahramonlar yoki hayotda tasdiqlangan kumirlarning ishtiroki ulkan ahamiyatga ega. Biz insonning tajovuzkorligi va uning tajovuzkor axloqqa moyilligi ahamiyatli tarzda uning individual rivojlanishi bilan determinatsiyalanadi degan gipotezadan xulosa keltirib chiqaramiz. Tajovuzkor axloqning kelib chiqishida ko`plab omillar ishtirok etadi, shu jumladan, yosh, individual xususiyatlar, tashqi jismoniy va ijtimoiy sharoitlar. Masalan, tajovuzkorlikni shovqin, issiq, torlik, ekologik muammolar, meteo sharoit va boshqa shu kabi tashqi sharoitlar to`la potentsiyalashi mumkin. Biroq ko`pchilik ushbu masala tadqiqotchilarining fikriga ko`ra, shaxs tajovuzkor axloqining shakllanishida hal qiluvchi rolni uning bevosita ijtimoiy muhiti ta`sir ko’rsatadi deb tushintiradilar. Bizning nazarimizda shaxs tajovuzkor axloqini chaqiruvchi yoki quvvatlovchi ba'zi yetakchi omillarni ko`rib chiqamiz. Tajovuzkor axloq xarakteri insonning yosh xususiyatlari bilan aniqlanadi. Har bir yosh bosqichi rivojlanishning maxsus vaziyatiga ega va shaxsga ma'lum bir talablarni ilgari suradi. Yosh talablariga moslashish ko`pincha tajovuzkor axloqning turli ko`rinishlari bilan birga boradi. Xullas, bolalar eng kichik yoshlarida: agar tez- 115 tez, baland va talabchan yig’lasalar; agar ularda tabassum bo`lmasa; agar ular aloqaga kirishsalar barcha ko`rinishi bo`yicha tajovuzni namoyish qiladilar. Psixoanalitik tadqiqotlarda belgilanishicha go`dak tomonidan, ayniqsa, ularning ehtiyoji yetarlicha inobatga olinmagan vaziyatlarda kechirilgan ulkan miqdordagi g’azab haqida guvohlik beradi. Shuningdek shunday dalillar ma'lumki, kichik bolalar onalarining muhabbatini saqlab qolishni istab, yangi tug’ilgan uka yoki singlisiga nisbatan shafqatsizlikni namoyon qilishga moyildirlar. Go`daklar bolalar bog’chasining talablariga moslasha turib, haqoratlashi, chimchilashi, tuflashlari, urushishlari, tishlashlari va xatto yeb bo`lmaydigan narsani yutishlari ham mumkin. Shu bilan birga, bu harakatlar “tekshiruvsiz”– impulsiv, ongsiz va ochiq sodir etiladi. Bu yoshda tajovuzning passiv ko`rinishi negativlik, qaysarlik, rad etish (so`zlashdan, ovqatlanishdan), tirnoqi (labi)ni tishlash hisoblanadi. Uyda maktabgacha yoshdagi bolaning axloqi ahamiyatli tarzda oiladagi hissiy iqlimga bog’liq ekanini ta'kidlash lozim, bolalar guruhi esa, o`z navbatida, tarbiyachi ichki holatining oynadagi aksi bo`ladi. Agar u yoki boshqalari tajovuzni shunchaki his qilsalar yoki namoyish etsalar, bolalar katta ehtirom bilan uni yuzaga chiqaradilar. Umuman olganda bolalar tajovuzkorligi himoyasizlikning qaytish tomoni hisoblanadi. Agar bola o`zini himoyasiz his qilsa (masalan, qachonki uning ehtiyojlari xavfsiz bo`lsa va muhabbati qoniqish olmasa), uning qalbida ko`plab miqdorda qo`rquv tug’iladi. Bola o`z qo`rquvini yengishga intilib himoyaviy- tajovuzkor axloqqa murojaat qiladi. Qo`rquvni yengishning boshqa ehtiromiy usuli tajovuzni o`z-o`ziga yo`naltirishdir. Autoagryessiya turlicha namoyon bo`lishi mumkin, masalan, o`z-o`zini parchalovchi fantaziyalar, tortinchoqlik yoki o`z-o`zini jazolashda. Kichik maktab yoshida tajovuz ko`pincha hiyla zaif (“tanlangan qurbon”) o`quvchilarga nisbatan masxaralash, bosim o`tkazish, tahqirlash, mushtlashish shaklida namoyon bo`ladi. O`quvchilarning bir biriga tajovuzkor axloqni namoyish qilishi qator holatlarda jiddiy muammo bo`lib qoladi. O`qituvchilar va ota- onalarning bunday axloqqa keskin salbiy reaktsiyasi ko`pincha bolalarning tajovuzkorligini nafaqat kamaytirmaydi, balki aksincha uni kuchaytiradi, chunki 116 kuchning bevosita isboti va keyingisining mustaqilligi bo`lib xizmat qiladi. Shunga qaramay, aynan o`qituvchi, uning nufuzi va malakasi tajovuzkor axloqqa o`z munosabatini ochiq ifodalaydi, bolalarni axloqning ancha ijtimoiy ma'qullangan shakllarini tanlashga chaqiradi. O`smirlik yoshida tajovuzkor axloqning maxsus xususiyatlari katta obro`sining qulashi fonida tengdoshlari guruhiga bog’liqligi hisoblanadi. Ushbu yoshda tajovuzkor bo`lish ko`pincha “sandiraqlab yurib, kuchli bo`lish”ni bildiradi. Har qanday o`smir guruhi sardor tomonidan qo`llab-quvvatlanadigan o`z rituallari va miflariga ega. Masalan, guruhga a'zolik (yoki yangilarni sinash) rituallari keng tarqalgan. Guruhlarning ko`zni qamashtiruvchi “uniforma”si (umuman olganda o`smir fasonlari kabi) ham ritual xarakterini oladi. Rituallar guruhga mansublik tuyg’usini kuchaytiradi va o`smirga xavfsizlik hissini beradi, miflar esa uning hayotiy faoliyatini g’oyaviy asosi bo`ladi. Miflardan uning ichki guruhli va tashqi tajovuzni oqlash uchun foydalaniladi. Xullas, masalan, “guruhga a'zo bo`lmaganlarga” nisbatan har qanday kuch ishlatish ko`rinishlarini “ular sotqinlar... biz o`zimiznikilarni himoya qilishimiz zarur... biz hammani o`zimizni hurmatlashga majburlashimiz kerak” tipidagi ishontirish bilan oqlaydilar. Guruhli mif bilan “ilhomlangan” zo`ravonlik o`smirlar tomonidan, qahramonlik va guruhga sodiqlik kabi o`z kuchini tasdiqlash sifatida boshdan kechiriladi. Ayni damda alohida holatlarda tajovuzkor axloqning tashabbuskorlari tajovuz yordamida o`z-o`zini tasdiqlashga urinuvchi va turli sabablar kuchida moslashmagan alohida o`smir- autsayderlar bo`lishi mumkin. Shunday qilib, tajovuzkor axloq bolalar va o`smir yoshidagilar uchun yetarlicha odatiy ko`rinishdir. Bundan tashqari, shaxsning ijtimoiylashuvi jarayonida tajovuzkor axloq qator muhim vazifalarni bajaradi. Me`yorda u qo`rquvdan ozod qiladi, o`z manfaatlarini himyao qilishga yordamlashadi, tashqi xavfdan himoyalaydi, moslashishga ko`maklashadi. Shu munosabat bilan tajovuzning ikki turi haqida gapirish mumkin: zararsiz-moslashgan va destruktiv- moslashmagan. Umuman olganda, bola va o`smir shaxsining rivojlanishi uchun tajovuzkorlik ko`rinishigina emas, uning natijasi va atrofdagilarning noto`g’ri 117 reaktsiyasi xavflidir. Qachonki zo`ravonlik e'tibor, hukmronlik, tan olish, pul, boshqa afzalliklar bergan holatda bolalar va o`smirlarda katta ehtirom bilan kuch madaniyatiga asoslangan ijtimoiy ishlaydigan va katta odamlar (masalan, jinoy guruhlar) asosida tuzilgan axloq shakllanadi. Atrofdagilarning tajovuzni kuch bilan bostirishga urinishlari ko`p holatlarda qarama-qarshi kutilgan samaraga olib keladi. Katta odamlarda tajovuzkor axloq ko`rinishi ancha turli-tumandir, chunki ko`pincha ularning individual xususiyatlari bilan aniqlanadi. Individual-shaxsiy tavsifnomalar sifatida, potentsiyalanadigan tajovuzkor axloq, odatda, jamoatchilikning ma'qullamasligi, jizzakilik, shubhalilik, xurofiy odatlar (masalan, milliy), shuningdek, gunoq o`rniga uyalish tuyg’usini his qilishga moyillik kabi chiziqlar ko`rib chiqiladi. Zo`rovonlikka moyillikni quvvatlashda muhim rolni insonning o`z taqdiri (ba'zida esa boshqa odamlarning ham taqdiri) ga yagona xokim hisoblanishiga ishonchi, shuningdek, uning tajovuzga (foydali yoki me`yoriy ko`rinishga) ijobiy munosabatini ortishi mumkin. Alohida kategoriyadagi odamlar – tajovuzni yoxud tez-tez, yoxud oxirgi shaklda namoyish etuvchi ekstremistlar haqida gapirish mumkin. Ekstremistlar, o`z navbatida, yaqqol ikki guruhga bo`linadi: past va yuqori o`z-o`zini nazorat qilish bilan. Birinchilari zaif rivojlangan o`zini tutuvchi mexanizmlari kuchida tajovuzni doimiy namoyon etsalar; Ikkinchi guruhdagilar – xatto kuchli qo`zg’atuvchilardan uzoq muddat saqlanishlari, biroq ichki resurslar so`ngach tajovuzning oxirgi ko`rinishlarini (brutalga qadar) namoyish qiladilar. Shaxsning tajovuzkor axloqiga ta'sir ko`rsatuvchi boshqa xususiyat uning frustratsiyaga chidash berish qobiliyati hisoblanadi. Ma'lumki, frustratsiya ostida ehtiyojni qoniqtirish yoki maqsadga erishish yo`lidagi to`siqlar bilan chaqirilgan holat tushuniladi. Ba'zi mualliflar frustratsiyani tajovuzkor axloqning yetakchi sabablaridan biri sifatida ko`rib chiqadilar. Umuman olganda frustratsiya – juda ham keng tarqalgan ko`rinish, va odamlar uni uddalashda qobiliyatlari bo`yicha juda farqlanadilar. Agar tajovuzkor axloq frustratsiyani bartaraf etishga muvaffaqiyatli 118 tarzda yordamlashsa, unda ta'limning qonunlariga muvofiq katta ehtiromlikda kuchayadi. Shuningdek, agar odam frustratsiyaga yuqori ta'sirchan bo`lsa, yana unda frustratsiyani yengishning ijtimoiy maqbul usullari ishlab chiqilmagan bo`lsagina, muammo yuzaga kelishi mumkin. Agar boshqa ta'sirni – jinsiy (gender) omilni baholasak, – unda erkaklar (o`g’il bolalar) ancha yuqori to`g’ridan-to`g’ri va jismoniy, ayollar (qiz bolalar) esa – bilvosita va verbal tajovuzni namoyon qiladilar. Umuman olganda, ayni damda ayollar ko`pincha va muvaffaqiyatli tarzda uning psixologik variantiga murojaat qilsalar erkak jinsiga jismoniy kuch ishlatishga katta moyillik qayd qilinadi. Yosh, gender va individual omillarning butun muhimligiga qaramay, tajovuzkor axloqning shakllanishida, ko`plab tadqiqotchilar fikriga ko`ra, shaxs rivojlanishidagi ijtimoiy sharoitlar yetakchi ahamiyat kasb etadi. Yüklə 4,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|