O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Mirsaidov, T. M. Sobirjonov nazariy mexanika

tekis aylanma harakat 
hosil boʻladi.
= 
dan integral olib, 
yoki
. (3.51) 
(3.51) ifoda 
tekis aylanma harakat qonuni 
deb ataladi. 
Texnikada aylanma harakatning burchakli tezligini 1 minut ichidagi 
aylanishlar soni orqali ifodalanadi va uni 
n (ayl/min)
 
bilan belgilanadi. Jism 
aylanish o‘qi atrofida bir marta to‘liq aylansa, u 2

burchakka burilgan bo‘ladi va n 
- marta aylangan bo‘lsa demak, jism jami bo‘lib 
2

n
burchakka burilgan bo‘ladi; 

---

131 
ushbu burilish t=1minut=60 sekund vaqt mobaynida sodir bo‘lgan. Bu qiymatlarni 
(3.49) formulaga qo‘ysak, 

=

n/30

0,1n
(3.52) 
tenglama orqali bog‘langan bo‘lar ekan.
b) Agar = 
boʻlsa, 
tekis oʻzgaruvchan aylanma harakat 
yuz beradi. 
= 
dan integral olib,
= 
yoki
= 
(3.52) 
= 
deb, yana bir bor integral olib, 
+ 
yoki
+ 
. (3.53) 
(3.53) tenglama 
tekis oʻzgaruvchan (tezlanuvchan 
yoki 
sekinlanuvchan) 
aylanma harakat qonuni 
deb ataladi. 
D. CHIZIQLI TEZLIK VA CHIZIQLI TEZLANISH.
 
Qoʻzgʻalmas oʻq atrofida aylanma harakat qilayotgan jismning nuqtalari 
aylana trayektoriyalar chizadi. Ularning radiuslari turlicha boʻlganligi uchun 
chiziqli tezligi va chiziqli tezlanishi oʻzgaruvchan qiymat boʻladi. Shuning uchun 
jismning har bir nuqtasi uchun alohida belgilash kiritiladi, masalan: 
va 
h.k. 
1. Q a t t i q j i s m n u q t a l a r i n i n g c h i z i q l i t e z l i g i .
Qo‘zg‘almas o‘q 
atrofida aylanayotgan qattiq jismning aylanish o‘qidan h - masofada joylashgan
ixtiyoriy M nuqtasining harakatini olib ko‘raylik (3.14-shakl). Qattiq jismning 
aylanma harakatida shu M nuqta markazi aylanish o‘qida yotuvchi S nuqta
atrofida radiusi h-ga teng bo‘lgan aylana chizadi. Bu aylana aylanish o‘qiga 
perpendikulyarl bo‘lgan tekislikda yotadi.
Agar jism dt -vaqt oralig‘ida d

burchakka burilsa, u holda M nuqta o‘zining 
trayektoriyasi bo‘ylab qilgan harakatida elementar ds=h

d

masofani bosib o‘tadi. 

---

132 
Shunga ko‘ra, M nuqtaning chiziqli tezligi ds -ni dt-ga nisbatiga teng bo‘ladi, 
ya’ni 
V = = h·
 
yoki
V = 
h·
(3.54) 
M nuqtaning tezligini jismning burchakli tezligidan farqlab,